به گزارش روابط عمومی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم علیه‌السلام، نشست علمی آزادی فلسطین در اندیشه آیت الله حاج میرزا خلیل کمره‌ای (قدس‌سره)، سه‌شنبه 11 اردیبهشت ماه 1403 به صورت مجازی برگزار شد.
در این نشست که با مشارکت گروه امت و تمدن پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم علیه‌السلام، پژوهشکده مطالعات سیاسی، روابط بین‌الملل و حقوق پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی، اداره کل ادیان و مذاهب سازمان تبلیغات اسلامی و مرکز فرهنگی تبلیغی ادیان و مذاهب اسلامی (مفتاح) انجام پذیرفت، دکتر کامیار صداقت ثمرحسینی عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و استاد محمد باغچقی عضو گروه علمی امت و تمدن پژوهشکده حضرت باقرالعلوم علیه‌السلام به ارائه بحث پرداختند.
در ابتدا استاد باغچقی دبیر علمی نشست طی سخنانی به معرفی نشست علمی و ضرورت آن در مقطع کنونی پرداخت. سپس دکتر صداقت ثمرحسینی با ارائه سخنانی به معرفی اجمالی آیت‌الله حاج میرزا خلیل کمره‌ای (1277 – 1363 شمسی) مدفون در ورودی دوم حرم حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها پرداخت.
وی افزود: محور تالیفات آیت‌الله کمره‌ای در چهار موضوع: 1. مؤسس دعوت (حضرت رسول‌الله صلی‌الله علیه وآله) ۲. کتاب دعوت (قرآن مجید) ۳. خانه دعوت کعبه معظمه (مسجدالحرام) و ۴. رهبران دعوت (چهارده معصوم علیهم‌السلام) است که در مقدمه کتاب «افق اعلی» از آیت‌الله کمره‌ای و نیز لوح مزار ایشان ثبت شده است.
صداقت ثمرحسینی اظهار داشت: ایشان از شاگردان آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی بودند که در جریان تاسیس حوزه علمیه قم به همراه علمای همدوره و هم مباحث شان نظیر آیات عظام امام خمینی، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی و سید محمدرضا گلپایگانی از حوزه علمیه اراک (سلطان‌آباد) به قم هجرت کردند. مقدمه آیت‌الله کمره‌ای بر رسائل حکمیه از مرحوم میرزا علی اکبر یزدی (استاد حکمت و فلسفه حوزه علمیه قم) و نیز مصاحبه‌شان با مجله یاد که در شماره 5 سال 1365 منتشر شد، از منابع دست اول در شناخت حوزه علمیه قم است. شرح زندگانی و اندیشه‌های ایشان با خاطرات ارزشمند فرزندشان مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شیخ ناصرالدین کمره‌ای (رحمه‌الله) در کتاب «در احوال و اندیشه‌های آیت‌الله حاج میرزا خلیل کمره‌ای» به تفصیل آمده است.
وی سپس به گستره موضوعی فلسطین و مسجد الاقصی در تالیفات آیت‌الله کمره‌ای پرداخت و اظهار داشت: اولین کتاب و مهمترین آثارش کتاب «قبله اسلام» است که آن را در پاسخ به جریان‌های افراطی و تکفیری نظیر وهابیان که عامل شهادت حاجی ابوطالب یزدی در سال 1322 ش در حرم امن الهی شدند، نگاشت. آن کتاب در 1325 شمسی منتشر شده است. آیت‌الله کمره‌ای، به مناسبت بحث قبله اسلام موضوع قبله نخستین مسلمانان را مطرح کرده است و نظریه‌ای که موضوع مرحوم آیت‌الله کمره‌ای را درباره تحریفات تورات و جریان‌های صهیونیستی نیز به روشنی اصلی بیان می‌کند. ایشان همچنین در کتاب «سلمان فارسی» نیز در صفحات 235 تا 250 به موضوع تغییر قبله اشاره کرده است. آیت‌الله کمره‌ای از سخنرانی آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی در موضوع آزادی فلسطین از یوغ استعمار و خطر صهیونیسم که در گردهمایی معروف 31 خرداد ماه سال 1327 شمسی در مسجد سلطانی بازار تهران مطرح شد، استقبال کرد و در دهه 1330 بخش‌هایی از کتاب قبله اسلام را که به بیت‌المقدس باز می‌گشت، با اضافاتی به‌طور جداگانه منتشر کرد که حاصل آن کتاب «بیت المقدس و تحول قبله» (چاپ 1335 شمسی) است. نیز در سال 1331 شمسی در جریان سفر به پاکستان به دعوت جمعیت شعوب پاکستان، کتاب «پیام به کنگره‌های اسلامی هند» را نگاشت که در آن نیز به موضوع فلسطین اشاره شده است. سپس در 27 رجب 1379 قمری ( 1960 م / 1338 ش) به کنگره اسلامی در بیت‌المقدس که در حاکمیت اردن هاشمی قرار داشت، دعوت شد و به مناسبت آن کتاب «ندایی از سرزمین بیت المقدس» را نگاشت که سفرنامه ایشان به بیت‌المقدس و جریان مذاکرات مطرح در آن از حیث کمی و کیفی جالب‌توجه است.
وی افزود: چندین نامه نیز مرحوم آیت‌الله کمره‌ای درباره فلسطین دارد که عبارت‌اند از: ارسال نامه‌ای سرگشاده به ریچارد نیکسون رییس جمهور وقت ایالات متحده آمریکا در سال 1348 با عنوان «فتح بی غرور» که متن آن در کتاب «ندایی از سرزمین بیت‌المقدس» موجود است. آیت‌الله کمره ای در آن نامه نیکسون را خطاب قرار می‌دهد که اکنون که بشر سودای سفر به کره ماه دارد، باید که به گرسنگان و آوارگان جهان خصوصاً دو میلیون فلسطینی مسلمان که بیست سال آواره و دور از خانه و کاشانه‌شان هستند توجه کرد که اگر آنان به خانه هایشان بازگردند، فتح دژ آسمان فتحی همه جانبه خواهد بود و یادآور می شود که عروج حضرت عیسی مسیح (علیه السلام) و معراج حضرت رسول الله به سوی آسمان سیر صعودی، تکاملی و همه‌جانبه و مطلع صلح و برکات برای همه جهانیان بود. از دیگر نامه های مهم آیت الله کمره‌ای پاسخ وی به سئوالات فرانسوا ابو مخ کشیش سوری‌الاصل و دبیر امور غیر مسیحیت واتیکان واتیکان درباره اسلام بود که مرحوم آیت الله کمره‌ای در رابطه با تعریف صلح از منظر اسلام به ماجرای فلسطین اشاره دارد. مرحوم استاد سیّد محمدحسین انوار که شاعری خوش بیان بود، مجموعه پرسش‌های واتیکان و پاسخ‌های مذکور را در کتابی با عنوان «افق قاب قوسین» به شعر سرود و منتشر کرد که با مقدمه مرحوم عمادزاده و تقریظ علّامه کمره‌ای منتشر شده است.
از دیگر کتاب‌های مهم آیت‌الله کمره‌ای درباره آزادی فلسطین کتاب «نسیم من روح الفرج بعد الشده» است که آن را برای سفرای کشورهای اسلامی نوشت و پادشاهان و حاکمان و عالمان کشورهای اسلامی را به وحدت کلمه دعوت کرد.
در سایر آثار آیت‌الله کمره‌ای نظیر کتاب سروش مقدس که پیش از انقلاب اسلامی منتشر شد و در اوایل دهه ۱۳۶۰ش نیز با اضافاتی تجدید‌چاپ شد، ضمن توجه به ضرورت اجتناب از تفرقه و تکفیر بر مبارزه با دشمن اصلی یعنی استعمار و صهیونیسم اشاره شده است. آخرین نوشته منتشر شده از ایشان یادداشتی در روزنامه اطلاعات اول آبان 1359 با عنوان «این ننگ را عرب به کجا می‌برد» است که آن را در محکومیت حمله عراق به ایران و تقبیح تبریک پادشاه اردن به بعثی‌ها نگاشته است.
دکتر صداقت سپس وارد بحث آزادی فلسطین در اندیشه آیت‌الله کمره‌ای شد و فهم دیدگاه آیت الله کمره‌ای را درباره فلسطین در گرو توجه به نگاه الهی ایشان به صلح و امنیت جهان (از جوامع انسانی تا محیط زیست و جانداران موجود در آن) دانست. بر این اساس، از دید آیت الله کمره‌ای جهان دارای دو بخش است:
1. حرم امن الهی (کعبه یا مسجد الحرام)
2. سایر نواحی جهان که با شعاع قبله متصل به حرم امن الهی می‌شوند.
این نظریه از سویی مطابق خطبه‌های حجة‌الوداع حضرت رسول‌الله (صلی‌الله علیه وآله) در برابر تکفیر است که آیت الله کمره‌ای آن را در کتاب قبله اسلام و نیز کتاب «کلید امن جهان در پرتو کلام حضرت رسول‌الله (صلی الله علیه وآله)» تبیین کرده است.
دوم آنکه آیت‌الله کمره‌ای در بیان علت اینکه چرا قبله مسلمانان تغییر کرد، در برابر تورات تحریف شده و صهیونیسم موضعی قاطع می‌گیرد. بدیهی است انسان در این نظام از جهان‌بینی همواره خود را در قبال حرم الهی مسئول می‌داند، و بی‌تفاوتی را بر نمی تابد؛ لذا نظریه‌ای هم علیه افراط و هم علیه تفریط است. سئوال کلیدی کتاب قبله اسلام در این امر خلاصه می‌شود که علت سخت‌گیری در مناسک و مقررات حج، در رابطه با حیات جانداران چیست تا آنجا که زائر چه در قید احرام باشد یا نباشد، حق تعرض به حیوان و درخت را ندارد، حتی اگر یک برگ سبز یا یک شاخه باشد؟ آیت الله کمره‌ای در پاسخ به سئوال مذکور یکی از مفصل‌ترین ابواب مربوط به احکام محیط زیست در اسلام را بر پایه مناسک حج نگاشته است که از این نظر، کتاب قبله اسلام در نوع خود بی‌نظیر است. از دید آیت‌الله کمره‌ای حرم امن الهی مدرسه قبله است. یعنی حاجیان از سراسر جهان گردهم می‌آیند تا در حین مناسک حج، احترام به حیوانات و درختان و گیاهان و حقوق انسان‌ها را بیاموزند و در مراجعت به سرزمین‌های خود، آن را به دیگران نیز آموزش دهند و به آنها ضرورت خودداری از کندن درختان و کفاره آن، ارزش درختان و ارزش حیات جانداران را یادآوری کنند. مفهوم شعاع قبله، سراسر جهان را مانند شبکه‌ای منسجم به حرم امن الهی متصل می‌کند؛ شعاع قبله یعنی سرتاسر جهان و هر نقطه‌ای که بشر در روی زمین قرار دارد، متصل به حرم امن الهی است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ادامه نشست به چگونگی مواجهه این نظریه با صهیونیسم پرداخت و گفت: بیت المقدس تقریباً تا چهارده ماه پس از هجرت، قبله اول مسلمانان بود تا آنکه قبله مسلمانان با نزول آیه قبله (بقره 144) به کعبه تغییر کرد. آیت‌الله کمره‌ای یکی از دلایل تغییر قبله را پافشاری یهود بر تحریفات تورات و طعنه‌هایشان به اسلام می‌داند که موجب شده بود که دیگر اصول حیات و تربیت انسان‌ها از آن قبله نجوشد؛ و صلح و امنیت بشر را تضمیم نکندِ پس بشر نیازمند قبله‌گاهی دیگر برای رشدی همه‌جانبه و ضمانت امنیت و صلح جهان شد. در اینجا آیت‌الله به پاره ای از تحریفات تورات اشاره دارد که در آن کشتار زنان، کودکان و بیگناهان به نام دین تقدیس شده است و از به بردگی گرفتن بیگناهان و آتش زدن شهرها و بیرون راندن ساکنانشان و دزدیدن اموال و چهارپایانشان به عنوان اصولی مقدس تمحید شده است. دکتر صداقت در اینجا اشاره کرد که اگر جنایتکاری همچون نتانیاهو جنایات خود را بر اساس چنین تحریفاتی توجیه میکنند. مرحوم حاج سید محمدحسین انوار در کتاب «افق قاب قوسین» سخن آیت‌الله کمره‌ای را چنین به نظم درآورده است:
نظر کن به تاریخ و یکدم ببین
چه بگذشته بر خلق روی زمین
به تورات بنگر جنایات را
ز کشتار و آنگه مباهات را
کند فخر کشتیم ما سر به سر
دگر هیچ باقی نماند از بشر
سگ و گربه را نیز کشتیم، ما
ز جویی پر از خون گذشتیم ما
ز قهر و غضب آتش افروختیم
همه هستی خلق را سوختیم
کند فخر آن جانی زشت خو
تفو بر تو ای نفس جانی، تفو ...
یهود از سر قهر و کینه وری
به نیرنگ و تزویر و افسونگری
گرفتند بیت‌المقدس به چنگ
بیافتادشان خانه دین به چنگ
آیت‌الله کمره‌ای در کتاب «نسیم من روح الفرج بعد الشده» از طرح مسئله در قالب‌های غیر اسلامی نظیر مارکسیسم و یا ناسیونالیسم عربی و مانند آن انتقاد می‌کند؛ زیرا خود عامل اختلاف در روند مبارزه‌اند. نیز از وجود تفرقه در جهان اسلام و جنگ‌های داخلی (مانند یمن شمالی / یمن جنوبی) انتقاد می‌کند که همین نزاع درونی میان مسلمانان، عامل مهمی در بازداشتن امت اسلامی در مبارزه با صهیونیسم است. همچنین تاکید دارد که اسرائیلی‌ها عملاً مبادرت به نسل‌کشی میکنند ولی آن را به زبان نمی‌آورند و خود را در موضع مظلوم‌نمایی قرار می‌دهند؛ از سوی دیگر برخی از اعراب بدون آنکه ذره‌ای عمل برای آزادی فلسطین کنند، تنها به سردادن شعارهایی اشتباه مبنی بر کشتار جمعی یهود و محور آنان از کره زمین سر می‌دهند و در نتیجه جنایتکار در موضع مظلوم و مظلوم به واسطه حرف ناسنجیده‌اش در موضع اتهام قرار می‌گیرد. چنین نقدهایی به صورت جداگانه از مرحوم آیت‌الله شیخ محمدحسین کاشف الغطاء نیز مطرح شده بود.
دکتر صداقت ثمرحسینی سپس به مسئله وجوب دفاع از فلسطین در اندیشه آیت‌الله کمره‌ای پرداخت. نامه دعوت دکتر سعید رمضان (داماد حسن البنا) دبیرکل کنگره اسلامی قدس در اردن هاشمی در 27 رجب 1379 قمری برابر با 1960 م و 1338 شمسی به کنگره اسلامی در بیت‌المقدس به آیت‌الله کمره‌ای می‌رسد؛ ایشان، آیت‌الله سید محمود طالقانی (شاگرد ایشان)، آیت‌الله سید مصطفی کاشفی خوانساری (داماد) و دکتر ابوالحسن شیخ به محضر آیت‌الله العظمی بروجردی می‌رسند. نظر مرحوم آیت‌الله کمره‌ای آن بود که شرکت در کنفرانس واجب است. از دید آیت الله کمره‌ای دفاع غیر از جهاد است. جهاد دارای شرایطی است و در صورت احراز شرایط جهاد واجب کفایی است؛ اما دفاع از هجوم دشمن به حوزه مسلمین بر همة مسلمین لازم و واجب بدون شرایط بر زن و مرد و پیر و طفل و بیمار واجب است و وجوب دفاع با رسیدن پیام استغاثه برادری از سوی ممسلمانان مورد حمله دوچندان می‌شود و دفاع به معنی اعم همه شئون را در حد توان هر کس در بر می‌گیرد؛ از حمل اسلحه، تقویت مالی، کمک فکری و یا حتی سیاهی لشکر بودن. شعار آیت الله کمره ای در آن کنگره تاکید بر خطبه های حج الوداع حضرت رسول الله (صلی‌الله علیه وآله) در دفاع از کیان اسلامی و برادری و وحدت اسلامی در برابر کفار بود. مرحوم آیت‌الله کمره‌ای با اشاره به دیدارش با آیت‌الله‌العظمی بروجردی به تایید آیت‌الله العظمی بروجردی از این نظر اشاره می‌کند و اینکه مرحوم آیت الله بروجردی نیز کمک مالی برای حمایت از مردم فلسطین اختصاص دادند که به تعبیر آیت‌الله کمره‌ای اگر چه از نظر مقدار شاید درد زیادی را دوا نکند، اما یک جنبة رمزی و آرمانی دارد.
وی افزود: در همان سفر بود که مرحوم آیت‌الله کمره‌ای برای اولین بار فلسطینی‌های آواره را در چادرها را دید و این اثر امر تا پایان حیات شریف ایشان بر وی تاثری عمیق بر جای گذاشت به نحوی که در آخرین یادداشتی که از او در روزنامه اطلاعات منتشر شد، به آوارگان مظلوم فلسطینی اشاره کرد و از ملک حسین پادشاه وقت اردن به شدت انتقاد کرد که شما کنگرة قدس را تشکیل داديد و نمايندگان کشورهای اسلامی در کنار بحر المیت دل خوش شديم که مثل ملک حسین را با قوای ارتش اردن در خط جبهه جلوی اسرائیل دارند و الآن می‌بینیم که اسرائیل پیش تاخته و می خواهد شهر بیت المقدس را پايتخت دائمی خود کند. و شما حمله عراق به ایران را تبریک می‌گویید!!!
در این خصوص سخنران به چند مثال دیگر از توجه آیت‌الله کمره‌ای به آوارگان فلسطینی اشاره کرد.
سخنران در پایان با تبیین بحث روایی آیت‌الله کمره‌ای در خصوص فضیلت نماز در مسجد الاقصی و اینکه بیت المقدس سرزمین رستاخیر محشر نامیده شده و موضوع روشن کردن چراغ در بیت‌المقدس و نیز روایت «لا تَشُدُّوا الرِّحَال ...» افزود: آیت‌الله کمره‌ای معتقد بود که روایات نشان می‌دهند سرزمین فلسطین کانون حوادث بزرگی می‌شود که مسلمانان نباید آن را مهمل بگذارند و با ترک رفت و آمدو‌شد، آنجا را به دیگری واگذار کنند. روزگار این سرزمین کمتر از وحشت رستاخیز محشر نیست و شاید رستاخیزهای صلیبی زمان گذشته بار به رنگ دیگری تکرار شود و شاید این کلمه در اخبار آمده که اینجا ارض محشر است خبر از آینده این سرزمین باشد. در این خصوص زمانی نیز آیت‌الله شیخ محمدحسین کاشف الغطاء فتوا به وجوب سفر به بیت‌المقدس به منظور ممانعت از سقوط آن به دست اشغالگران صهیونیست داده بود.
وی همچنین یاد و خاطره مرحوم آیت الله حاج میرزا خلیل کمره‌ای و فرزند معظم له مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شیخ ناصرالدین کمره‌ای رحمه الله علیهما را گرامی داشت و با آرزوی پیروزی فلسطین و آزادی آن سخنان خود را به پایان برد.