به گزارش روابط عمومی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (علیه‌السلام)، در دنیای پرچالش امروز، تبلیغ و ترویج معارف دینی در میان اقشار مختلف جامعه، به ویژه در محیط‌های خاصی همچون زندان، از اهمیت بسزایی برخوردار است. کتاب «آزادی در زندان؛ تجربه‌نگاری فعالیت‌های تبلیغی یک روحانی در زندان» نوشته الناز سادات قاسمی، تلاشی است در جهت ثبت و تحلیل تجربیات ارزشمند یک روحانی جوان، حجت‌الاسلام اکبر انوشه، که توانسته است با رویکردی متفاوت و خارج از قالب‌های اداری، ارتباطی مؤثر و کاربردی با زندانیان برقرار کند و در جهت افزایش اعتقادات دینی، افکار مثبت و جامعه‌پذیری آنان گام بردارد.
این کتاب که به روش تجربه‌نگاری و با استفاده از مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته تدوین شده، به بررسی فعالیت‌های فرهنگی حجت‌الاسلام انوشه در زندان شهر سلماس استان آذربایجان غربی می‌پردازد. نویسنده در این اثر تلاش کرده است تا با تحلیل مضمون داده‌ها، الگویی کارآمد برای فعالیت‌های مشابه ارائه دهد.
به منظور بررسی ابعاد مختلف این اثر، نشست نقد و بررسی کتاب «آزادی در زندان» روز دوشنبه 20 اسفندماه به صورت مجازی در محیط اسکای روم برگزار شد. در این نشست، جمعی از صاحب‌نظران حوزه مطالعات فرهنگی و تبلیغی از جمله دکتر رسول نورزی فیروز، حجت‌الاسلام عباس حیدری‌پور، دکتر علیرضا مؤمن و حجت‌الاسلام حامد عبداللهی به نقد و بررسی این اثر پرداختند. در ادامه، گزارشی از این نشست ارائه می‌شود.
کارگروه تجربه‌نگاری فرهنگی؛
بستری برای تربیت پژوهشگران توانمند و تولید دانش کاربردی
در ابتدای نشست نقد و بررسی کتاب «آزادی در زندان»، دکتر علیرضا مؤمن آرانی، مدیر کارگروه تجربه‌نگاری فرهنگی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (علیه‌السلام)، به تشریح فعالیت‌ها و اهداف این کارگروه پرداخت. وی با اشاره به اینکه کارگروه تجربه‌نگاری از سال 1399 به پیشنهاد حجت‌الاسلام والمسلمین موسوی رئیس پژوهشکده آغاز به کار کرده است، مهم‌ترین چالش پیش روی این کارگروه را کمبود پژوهشگران توانمند در حوزه تجربه‌نگاری دانست.
دکتر مؤمن آرانی با تأکید بر اهمیت تربیت نیروهای متخصص در این حوزه، اظهار داشت: مهم‌ترین دغدغه من تربیت نیرو و پژوهشگر توانمندی بود که متأسفانه در حوزه‌های دانشگاهی قم این اتفاق نیفتاد. ما تلاش کردیم افرادی که وارد کار تجربه‌نگاری می‌شوند را کمک کنیم تا چند پله بیشتر رشد کنند تا در آینده پژوهش‌های کیفی و موفق در حوزه‌های تبلیغی و دینی انجام شود.
وی افزود: طی چهار سال، مهم‌ترین هدف ما تربیت نیرو بوده است. در کنار آن، با توجه به قراردادها، خروجی‌هایی در قالب کتاب منتشر شده است. تجربه نشان می‌دهد افرادی که کارهای بعد را به دست گرفتند، خروجی‌های بهتری را نسبت به کارهای قبلی خود ارائه داده‌اند. این کارها از سطح استاندارد علمی قابل قبولی برخوردار است.
مدیر کارگروه تجربه‌نگاری فرهنگی، اهداف این کارگروه را در سه محور اصلی برای مخاطبان تشریح کرد:
دانش کاربردی برای فعالان فرهنگی:
تلاش ما این بوده که نتایج پژوهش‌ها، به طور مستقیم برای فعالان فرهنگی در میدان عمل قابل استفاده باشد.
توسعه دانش علوم انسانی اسلامی:
هدف دوم، ایجاد بستری برای تولید دانش علوم انسانی اسلامی از طریق تجمیع و تحلیل تجربیات است. میزان موفقیت این مسیر، در آینده مشخص خواهد شد.
تولید دانش و روش تجربه‌نگاری:
هدف سوم، تدوین دانش و روش‌های نوین در حوزه تجربه‌نگاری فرهنگی است تا این دانش به عنوان منبعی برای پژوهشگران و پایان‌نامه‌های دانشگاهی مورد استفاده قرار گیرد.
دکتر مؤمن آرانی با اشاره به تجربیات کشورهای دیگر، تجربه‌نگاری را مسیری برای رسیدن به دانش انسانی اجتماعی متناسب با فرهنگ جامعه ایران دانست.
نقد دکتر رسول نورزی فیروز بر کتاب «آزادی در زندان»؛
لزوم توجه به روش‌های دقیق تجربه‌نگاری
دکتر رسول نورزی فیروز، استادیار گروه مطالعات تمدنی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و ناقد کتاب «آزادی در زندان»، در سخنان خود به اهمیت تجربه‌نگاری در حوزه‌های پژوهش‌های دینی اشاره کرد و گفت: برای اینکه دانش از حالت ضمنی به دانش صریح و مدون تبدیل شود، نیاز به تجربه‌نگاری داریم. تجربه‌نگاری حرکت‌های اولیه را برای تولید دانش علمی ایجاد می‌کند.
وی با تأکید بر اینکه تجربه‌نگاری هم در نوشتن و هم در عمل نیازمند مهارت و آموزش است، به برخی از نقاط ضعف کتاب «آزادی در زندان» اشاره کرد. دکتر نورزی فیروز معتقد بود که نویسنده یا بیش از حد به سوژه نزدیک بوده یا اطلاعات زیادی درباره آن داشته است که این امر باعث کاهش خلاقیت در اثر شده است. وی افزود: کتاب را که دست می‌گیریم، بخشی از آن به صورت متن پیاده شده است و باقی هم تحلیل است و محقق نظر خود را می‌گوید.
دکتر نورزی فیروز با انتقاد از روش مصاحبه‌های انجام شده، گفت: شاید چند ساعت مصاحبه گرفته شده و عین همان پیاده شده و براساس آن تحلیل صورت گرفته است. این یعنی محقق اطلاعات را می‌دانسته و به حداقل‌ها اکتفا کرده است، در حالی که باید از مصاحبه اول کدگذاری می‌کرده و بر اساس کدها مصاحبه دوم را انجام می‌داده است.
استادیار گروه مطالعات تمدنی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی همچنین به برخی دیگر از نقاط ضعف کتاب اشاره کرد:
عدم جذابیت شروع کتاب:
وقتی نویسنده می‌خواهد قلم بزند، صفحات اول کتاب باید اینقدر جذاب باشد و در دانش بلاغت حسن شروع داشته باشد. با یک آیه، روایت یا قصه واقعی اما جذاب آغاز شود که مخاطب را وارد متن کند و تا پایان نگه دارد و این کتاب اینگونه نیست.
استفاده نامناسب از کلمات و واژگان:
برخی استخدام کلمات و واژگان مناسب نیست.
عدم مشاهده و تجربه میدانی:
یکی از خلأهای قابل توجه در این پژوهش، عدم بهره‌مندی محقق از مشاهده و تجربه مستقیم در کنار سوژه بود. این محدودیت، که به نظر می‌رسد ناشی از اکتفا به مصاحبه است، باعث شده تا اثر فاقد عمق و پختگی لازم باشد. گویی نویسنده، بدون تجربه حضور در زندان یا تماشای فیلم‌های مرتبط، به نگارش پرداخته است.
عدم تشریح مناسب محیط زندان:
یکی از کاستی‌های اصلی این پژوهش، عدم تشریح دقیق و کامل محیط زندان است. به نظر می‌رسد نویسنده اطلاعات دقیقی نداشته و مصاحبه‌شونده هم اطلاعات کافی در این زمینه ارائه نداده است. محیط زندان، به ویژه کمپ‌های ترک اعتیاد، از پیچیده‌ترین و حساس‌ترین محیط‌ها برای فعالیت‌های تبلیغی است.
عدم رعایت توالی مضامین:
تقدم و تأخر مضامین در برخی موارد مشخص نشده است. مخاطب‌شناسی مضمون اول است. باید توالی مفاهیم مشخص باشد.
ضعف در تحلیل‌ها:
در بخش تحلیل‌ها، محقق به جای ارائه تحلیل‌های عمیق و منسجم، به تکرار کد ایجاد صمیمت و نقل قول‌های متعدد اکتفا کرده است. این امر، که نیازی به ارائه شاهد مثال‌های مکرر نداشته، نشان‌دهنده ضعف نویسنده در ارائه بحث‌های تحلیلی مفصل است.
ضعف در روش پژوهش:
روش پژوهش در این اثر به طور کامل و صحیح به کار نرفته است. دقت بیشتر در انتخاب و اجرای روش، می‌توانست کیفیت اثر را ارتقا دهد. روش پژوهش باید از ابتدای کار پویا و منعطف باشد. به طور مثال، اگر کدگذاری‌ها به درستی انجام می‌شد و مصاحبه‌ها بر اساس این کدها طراحی می‌شدند، نتایج بهتری حاصل می‌شد.
دکتر نورزی فیروز در پایان سخنان خود، کتاب را متوسط و چه بسا ضعیف‌تر از متوسط ارزیابی کرد و علت آن را نزدیکی بیش از حد نویسنده به سوژه و پیش‌فرض‌های ذهنی او دانست.
نقد حجت‌الاسلام حیدری‌پور بر کتاب «آزادی در زندان»؛
لزوم توجه به ویرایش، دقت در انعکاس ماجرا و تنوع در مصاحبه‌ها
حجت‌الاسلام عباس حیدری‌پور، دیگر ناقد کتاب «آزادی در زندان»، ضمن تأکید بر غنای سوژه و لزوم تمرکز بیشتر بر آن، اولین و مهم‌ترین نقطه ضعف کتاب را عدم ویرایش مناسب متن توسط نویسنده دانست. وی با اشاره به اشکالات متعدد ویرایشی و عدم انسجام در چینش مطالب، اظهار داشت: انتظار می‌رود هر نویسنده‌ای قبل از انتشار اثر خود، حداقل یک بار آن را به دقت مطالعه کند. متأسفانه، به نظر می‌رسد نویسنده این کتاب، حتی یک بار نیز متن را بازبینی نکرده است.
وی در ادامه به اشکالات موجود در انعکاس ماجرا اشاره کرد:
کثرت تکرار مطالب:
تکرار بیش از حد مطالب، یکی از نقاط ضعف بارز این اثر است. به عنوان مثال، طیف‌بندی زندانیان و روش‌های ارتباط روحانی با هر گروه، که در صفحه 30 به آن اشاره شده، عیناً در صفحه 24 و صفحات بعدی نیز تکرار شده است. این تکرار مکرر، باعث خستگی و دلزدگی خواننده می‌شود.
تعارض‌ها و تناقض‌ها:
وجود تعارض‌ها و تناقض‌ها در متن، باعث ایجاد ابهام در درک مطالب شده است. به عنوان مثال، در بخشی از متن به ارتباطات خارج از زندان اشاره شده، اما توضیحات ارائه شده در این زمینه، مبهم و متناقض است. مشخص نیست که این ارتباطات دقیقاً شامل چه مواردی می‌شود و چه میزان شفافیت در ارائه جزئیات وجود دارد.
ابهام در روایت:
تناقض در روایت روحانی، یکی از نقاط ضعف بارز این اثر است. در بخشی از متن، روحانی به اعتراض خود نسبت به بازی تخت نرد زندانیان اشاره می‌کند، اما در بخش دیگر، از یادگیری و همراهی خود با زندانیان در این بازی سخن می‌گوید. این تناقض، باعث ایجاد ابهام و سردرگمی در خواننده می‌شود.
ضعف در فرایند مصاحبه‌ها:
نکته دکتر نوروزی کاملاً دقیق است. فرآیند مصاحبه‌ها باید به صورت تدریجی و مرحله‌ای انجام شود، نه اینکه صرفاً چند مصاحبه‌ی پراکنده گرفته شود و سوالات به طور یکجا پرسیده شود. سوالات مطرح شده نیز از عمق و غنای کافی برخوردار نبودند. در نتیجه، استنتاج و تحلیل داده‌ها نیز از قوت لازم برخوردار نشد که این مسئله، یکی از نقاط ضعف پژوهش محسوب می‌شود.
عدم تنوع در مصاحبه‌ها:
در فرآیند تجربه‌نگاری یک سوژه موفق، صرفاً مراجعه به بنیانگذار و پیشرو آن کافی نیست. لازم است با سایر ذینفعان، از جمله رقبای دارای تجربیات مشابه، مخاطبان و ناظران آن رویداد نیز مصاحبه صورت گیرد. در این پژوهش، جای خالی مصاحبه با رئیس زندان و برخی از زندانیان به شدت احساس می‌شود. روایت از یک زاویه واحد، تصویری ناقص و مبهم از کنش مورد بررسی ارائه می‌دهد.
نارسایی در استفاده از نرم‌افزار و تحلیل مضمون:
در فرآیند تحلیل مضمون و استفاده از نرم‌افزار، نارسایی‌هایی مشاهده می‌شود. به عنوان مثال، در صفحه 177، کد «توجه به مشکلات مالی» ذکر شده است، در حالی که در صفحه 71، هم مشکلات مالی و هم مشکلات غیرمالی مطرح شده‌اند. این در حالی است که عنوان انتخاب شده، «راهبردهای اثرگذار» است که باید شامل هر دو نوع مشکل باشد. این امر، نشان‌دهنده عدم دقت در کدگذاری و تحلیل داده‌ها است.
قائم‌مقام پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (علیه‌السلام) در پایان سخنان خود، ضمن تأکید بر ترویجی بودن کار، خواستار دقت و اهتمام بیشتر در پژوهش‌های مشابه و بازنویسی مناسب کتاب «آزادی در زندان» شد.
پاسخ نویسنده به انتقادات؛
محدودیت‌های زمانی و مکانی، و تأکید بر نگاه سوژه
الناز سادات قاسمی، نویسنده کتاب «آزادی در زندان»، در پاسخ به انتقادات مطرح شده، به محدودیت‌های زمانی و مکانی در انجام پژوهش اشاره کرد. وی اظهار داشت که آشنایی او با سوژه، حجت‌الاسلام انوشه، از طریق کارگروه تجربه‌نگاری فرهنگی صورت گرفته و آشنایی قبلی با ایشان نداشته است. قاسمی همچنین تأکید کرد که بخشی از انتقادات مطرح شده به نوع نگاه خود سوژه برمی‌گردد.
نویسنده اثر در ادامه، به چالش‌های انجام مصاحبه‌ها به دلیل محدودیت زمانی سوژه اشاره کرد و گفت: به دلیل مشغله فراوان آقای انوشه، مصاحبه‌ها در ساعات پایانی شب، حدود 10 تا 11 شب، و پس از هماهنگی‌های متعدد انجام شد.
وی همچنین به نگرش سوژه نسبت به فعالیت‌های خود اشاره کرد و افزود: آقای انوشه معتقد بودند که فعالیت‌هایشان فرآیندی عادی و بدون هیچ ویژگی خارق‌العاده‌ای بوده است. ایشان صرفاً به عنوان یک طلبه، با زندانیان ارتباط برقرار کرده و این امر را امری طبیعی تلقی می‌کردند. این نگرش، فرآیند جمع‌آوری اطلاعات را برای ما دشوار می‌ساخت.
قاسمی در پاسخ به انتقاد عدم پرداختن به قشربندی زندانیان در کتاب، اظهار داشت: دلیل کم‌رنگ بودن این موضوع، عدم تمایل سوژه به طرح آن بود. با این حال، مصاحبه‌کننده تلاش کرد تا با پرسش‌های متعدد، اطلاعاتی در این زمینه کسب کند.
وی در تشریح فرآیند مصاحبه‌ها بیان کرد: گفتگوها طی چند جلسه و توسط همسرم انجام شد. فرآیند پرسشگری و بررسی داده‌ها به صورت همزمان توسط من و همسرم صورت می‌گرفت و سوالات پیش از طرح، توسط آقای دکتر مؤمن بازبینی شده بود. بنابراین، مصاحبه‌ها در یک جلسه خلاصه نشده و سوالات نیز به دقت بررسی شده بودند.
نویسنده اثر در مورد موانع و محدودیت‌های موجود در فرآیند مشاهده و بازدید میدانی نیز توضیح داد: با وجود تلاش‌های صورت گرفته و رایزنی‌های انجام شده برای حضور در زندان، آقای انوشه گفتند که به دلیل مسائل امنیتی، امکان حضور، عکس‌برداری و گفتگو با زندانیان و مسئولان زندان وجود ندارد.
قاسمی ضمن پذیرش انتقاد از عدم جذابیت و بلاغت در شروع متن، گفت: هدف ما ارائه اثری تخصصی و کاربردی برای مبلغان حوزه زندان بود و از پرداختن به حواشی غیرضروری پرهیز کردیم. همچنین، حجم کتاب به دلیل ترویجی بودن محدود بود و این اولین تجربه نگارش من بود که طبیعتاً با نواقصی همراه است.
نشست نقد و بررسی کتاب «آزادی در زندان» فرصتی ارزشمند برای واکاوی ابعاد مختلف این اثر و بررسی چالش‌ها و دستاوردهای تجربه‌نگاری در حوزه تبلیغ فراهم کرد. منتقدان با طرح نقاط قوت و ضعف کتاب، به ویژه در زمینه روش پژوهش، تحلیل داده‌ها و ویرایش متن، زمینه‌ای را برای بهبود آثار مشابه در آینده فراهم کردند. نویسنده نیز با ارائه توضیحات و پاسخ به انتقادات، به شفاف‌سازی برخی ابهامات و محدودیت‌های موجود در فرآیند پژوهش پرداخت. امید است این نشست و مباحث مطرح شده در آن، گامی مؤثر در جهت ارتقای سطح کیفی پژوهش‌های تجربه‌نگاری در حوزه تبلیغ و دین باشد.