کلیدواژگان: فضائل حضرت خدیجه (سلام الله علیها)، آیه 8 سوره ضحی، دیدگاه مفسرین شیعه و سنی، اموال حضرت خدیجه (سلام الله علیها)، انفاق حضرت خدیجه (سلام الله علیها)، دهم رمضان، وفات حضرت خدیجه (سلام الله علیها).

چکیده
بسیاری از مفسران شیعه و سنی در تفسیر آیه «وَ وَجَدَک عائِلاً فَأَغنی»، تصریح کرده‌اند بی‌نیازی رسول خدا (صلی الله علیه وآله) به واسطه اموالی بوده است که حضرت ام المومنین خدیجه (سلام الله علیها)، مجاهدانه و مخلصانه آن اموال را به پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)، تقدیم فرمود. از این رو می‌توان آیه مذکور را در واقع، قطره‌ای از دریای فضائل بی‌نظیر حضرت ام المومنین خدیجه (سلام الله علیها) تلقی کرد.

مقدمه
طبق پاره‌ای از گزارشات تاریخی، دهم ماه مبارک رمضان مصادف با سالروز وفات حضرت ام المومنین، خدیجه کبری (سلام الله علیها)، می‌باشد. حضرت خدیجه (سلام الله علیها) افزون بر آنکه افتخار همسری رسول خدا (صلی الله علیه وآله)، مادری حضرت زهرا (سلام الله علیها) و 11 امام معصوم (علیهم السلام) را داشت، همچنین به جهت فداکاری‌هایی که در ابتدای ظهور اسلام از خود به منصه ظهور گذاشت، مورد تجلیل خدای متعال، رسول خدا (صلی الله علیه وآله)، ائمه اطهار (علیهم السلام) و تمامی عالمان اسلامی قرار گرفته است تا جایی که در متون اسلامی، فضائلی برای حضرت خدیجه (سلام الله علیها)، شمرده می‌شود که به جرات می‌توان ادعا کرد دیگر همسران رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، از چنین فضائلی بی‌بهره و لا اقل کم‌بهره بوده‌اند. به عنوان نمونه، هنگامی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) به نبوت رسیدند و به صورت مخفیانه، دعوت به سوی اسلام را آغاز کردند، حضرت خدیجه (سلام الله علیها) که به گواه تاریخ از ثروتی کم‌نظیر بهره می‌جست، تمامی ثروتش را در راه پیشبرد اهداف عالیه حضرت رسول الله (صلی الله علیه وآله)، به آن حضرت تقدیم فرمودند. انفاق اموال توسط حضرت خدیجه (سلام الله علیها) آنقدر مهم و بی‌نظیر بوده است که به تصریح مفسرین فریقین، خدای متعال در آیه هشتم سوره ضحی «وَ وَجَدَک عائِلاً فَأَغنی»، بدان اشاره فرموده است. در ادامه ضمن بیان دیدگاه مفسرین شیعه و سنی در خصوص تفسیر آیه مذکور، مشخص می‌شود این آیه شریفه، به نوعی بیان کننده فضیلت حضرت خدیجه (سلام الله علیها) بوده است. در ادامه برای اثبات این مدعا، برخی از آراء مفسرین اسلامی در ذیل آیه «وَ وَجَدَک عائِلاً فَأَغنی»، نقل خواهد شد.

دیدگاه مفسرین در تفسیر آیه 8 سوره ضحی
خدای متعال در آیه 8 سوره ضحی می‌فرماید: «وَ وَجَدَک عائِلاً فَأَغنی» و تو را فقیر و نیازمند یافت پس بی‌نیاز کرد.
در این آیه شریفه، سخن از بی‌نیازی پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) به میان آمده است. بسیاری از مفسرین اسلامی ذیل این آیه شریفه تصریح کرده‌اند که این بی‌نیازی به واسطه غنائم و همچنین اموالی بوده است که حضرت خدیجه (سلام الله علیها) آن اموال را به جهت پیشبرد اهداف رسول خدا (صلی الله علیه وآله) در اختیار ایشان قرار دادند. چنین تفسیری که در واقع بیان یکی از هزاران فضیلت حضرت خدیجه (سلام الله علیها) نیز محسوب می‌شود در تفاسیر متعددی ذکر شده است که برخی از این تفاسیر عبارتند از:

الف: تفاسیر شیعه
1: شیخ طبرسی (ره) در مجمع البیان
شیخ طبرسی (ره) مفسر نامدار شیعه، واژه «فَاَغنی» در آیه 8 سوره ضحی را بدین صورت تفسیر می‌کند: «"فَأَغْنی" أی فأغناک بمال خدیجة (سلام الله علیها) و الغنائم»(2) بی‌نیازی رسول خدا (صلی الله علیه وآله) به واسطه اموال حضرت خدیجه (سلام الله علیها) و همچنین غنائم جنگی بوده است.

2: مرحوم طریحی در مجمع البحرین
آیه 8 سوره ضحی در تفسیر مجمع البحرین مرحوم طریحی نیز بدین صورت تبیین شده است: «قوله "وَ وَجَدَک عائِلًا فَأَغْنی" أی فقیرا فأغناک من مال خدیجة (سلام الله علیها). أو بما أفاء الله علیک من الغنائم».(3) آیه «وَ وَجَدَک عائِلًا فَأَغْنی» به این معناست که خدای متعال، رسولش را ابتدا با اموال حضرت خدیجه (سلام الله علیها) و سپس با غنائم جنگی بی‌نیاز ساخت.

3: علامه طباطبایی (ره) در تفسیر المیزان
در تفسیر «المیزان فی تفسیر القرآن» نیز چنین می‌خوانیم: «قوله تعالی: «وَ وَجَدَک عائِلًا فَأَغْنی» العائل الفقیر الذی لا مال له و قد کان (صلی الله علیه وآله) فقیرا لا مال له فأغناه الله بعد ما تزوج بخدیجة بنت خویلد (سلام الله علیها) فوهبت له مالها و کان لها مال کثیر»(4) مراد از واژه «عائل» فقیری است که مالی ندارد. رسول خدا (صلی الله علیه وآله) فقیری بودند که مالی نداشتند و خدای متعال ایشان را با اموال حضرت خدیجه (سلام الله علیها) غنی ساخت. بدین صورت که حضرت خدیجه (سلام الله علیها) که اموال فراوانی داشت پس از ازدواج با نبی اکرم (صلی الله علیه وآله)، همه اموالش را به آنحضرت هبه فرمودند.

4: علامه محمد جواد مغنیه (ره) در الکاشف
مرحوم مغنیه (ره) نیز در تفسیر الکاشف، در ذیل آیه «وَ وَجَدَک عائِلًا فَأَغْنی» می‌نویسد: خدای متعال، رسولش را به واسطه حمایت‌های حضرت ابوطالب (علیه السلام)، اموال حضرت خدیجه (سلام الله علیها) و غنائم جنگی بی‌نیاز ساخت.(5)

5: آیت الله مکارم شیرازی (حفظه الله) در تفسیر نمونه
آیت الله مکارم شیرازی (حفظه الله) نیز آیه «وَ وَجَدَک عائِلاً فَأَغنی» را بدین صورت تفسیر می‌کند: «(خداوند متعال)، " خدیجه (سلام الله علیها)" آن زن مخلص با وفا را به سوی تو جلب نمود تا ثروت سرشارش را در اختیار تو و اهداف بزرگت قرار دهد، و بعد از ظهور اسلام، غنائم فراوانی در جنگها نصیب تو کرد آن‌گونه که برای رسیدن به اهداف بزرگت بی‌نیاز شدی.»(6)

به جهت اختصار به همین میزان از آراء مفسرین امامیه بسنده می‌شود. در بخش بعدی، به نکته نظرات برخی از مفسرین مطرح اهل سنت نیز در این باره اشاره می‌شود.

ب: تفاسیر اهل سنت
1: طبرانی در تفسیر الکبیر
طبرانی در ذیل آیه 8 سوره ضحی چنین تصریح کرده است: «قوله تعالی: "وَ وَجَدَک عائِلًا فَأَغْنی" أی و وجدک فقیرا فأغناک بمال خدیجة (سلام الله علیها و الغنائم، و ذلک أنّها کانت تبذل مالها للنبی (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم)»(7) آیه «و وجدک عائلا فاغنی» بدین معناست که خدای متعال، تو (پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله) را به واسطه مالِ حضرت خدیجه (سلام الله علیها) و غنائم جنگی بی‌نیاز ساخت. چرا که حضرت خدیجه (سلام الله علیها) اموالش را به رسول خدا (صلی الله علیه وآله)، تقدیم فرمود.

2: زمخشری در کشاف
زمخشری مفسر مطرح اهل سنت نیز در تفسیر آیه «وَ وَجَدَک عائِلًا فَأَغْنی» می‌نویسد: «"فَأَغْنی" فأغناک بمال خدیجة (سلام الله علیها). أو بما أفاء علیک من الغنائم»(8) واژه «فَاَغنی» به این معناست که خدای متعال، رسول الله (صلی الله علیه و آله) را توسط اموال حضرت خدیجه (سلام الله علیها) و غنائم جنگی بی‌نیاز ساخت.

3: قرطبی در الجامع لاحکام القرآن
قرطبی یکی دیگر از مفسرین اهل سنت است که تصریح می‌کند بی‌نیازی رسول خدا (صلی الله علیه وآله) که در آیه 8 سوره ضحی ذکر شده، بواسطه اموالی بوده است که حضرت خدیجه (سلام الله علیها) به آنحضرت تقدیم کرده است.(9) نکته جالب این است که جناب قرطبی می‌نویسد: از آنجایی که سوره ضحی، سوره‌ای مکی است، نمی‌توان غنائم جنگی را نیز یکی دیگر از دلایل بی نیازی رسول الله (صلی الله علیه وآله) در این آیه به حساب آورد. چرا که دستور به جهاد، در مدینه صادر شد و لذا در مکه جهادی نبوده تا غنیمتی بدست آید.(10)

4: نسفی در مدارک التنزیل
در مدارک التنزیل جناب نسفی نیز چنین آمده است: «"وَ وَجَدَک عائِلًا" فقیرا، "فَأَغْنی" فأغناک بمال خدیجة (سلام الله علیها)، أو بما أفاء علیک من الغنائم.»(11) در این آیه شریفه، سخن از فقر رسول خدا (صلی الله علیه وآله) و بی‌نیازی ایشان به واسطه اموال حضرت خدیجه (سلام الله علیها) و غنائم جنگی به میان آمده است.

5: آلوسی در روح المعانی
جناب آلوسی نیز در روح‌المعانی یکی از دلایل بی‌نیازی رسول الله (صلی الله علیه وآله) که در آیه 8 سوره ضحی بدان اشاره شده است را اموال حضرت خدیجه (سلام الله علیها) دانسته و در این باره می‌نویسد: «وبما وهبته لک خدیجة (رضی الله تعالی عنها) من المال وکانت ذا مال کثیر فلما تزوجها (علیه الصلاة والسلام) وهبته جمیعه له (صلّی الله علیه و آله و سلم)»(12) خدای متعال بواسطه اموال حضرت خدیجه (سلام الله علیها)، پیامبراکرم (صلی الله علیه وآله) را بی‌نیاز ساخت. چرا که حضرت خدیجه (سلام الله علیها) دارای اموال فراوانی بودند که وقتی با رسول الله (صلی الله علیه وآله) ازدواج کردند، تمامی اموال را به آنحضرت هبه فرمودند.

علاوه بر دیدگاه مفسرین فریقین که به برخی از آنها اشاره شد، جالب است که دانسته شود جناب ابن عباس نیز آیه 8 سوره ضحی را بدین صورت تفسیر کرده است: «{وَوَجَدَک} یا مُحَمَّد (صلی الله علیه وآله) {عَآئِلاً} فَقِیرا {فأغنی} فأغناک بِمَال خَدِیجَة (سلام الله علیها)»(13) در این آیه شریفه خدای متعال، خطاب به رسول خدا (صلی الله علیه وآله) فرموده است: در حالی که فقیر بودی خدای متعال تو را به وسیله اموال حضرت خدیجه (سلام الله علیها) بی‌نیاز ساخت.

جمع‌بندی
از مجموع مباحث این نوشتار چنین بدست می‌آید طبق تفسیری که مفسران و بزرگان اسلامی نسبت به آیه 8 سوره ضحی ارائه کرده‌اند، حضرت ام المومنین خدیجه (سلام الله علیها) که اموال فراوانی در اختیار داشت پس از ازدواج با پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)، همه آن اموال را بدون هیچگونه منتی، به آنحضرت بخشید و بدین سبب رسول خدا (صلی الله علیه وآله) بی‌نیاز شد. به طور حتم و یقین، چنین ایثار و انفاقی از سوی حضرت خدیجه (سلام الله علیها)، نشان دهنده روح بزرگ آن بانوی بی‌نظیر بوده و لذا فضیلتی فوق‌العاده برای ایشان به حساب می‌آید.

پی‌نوشت‌ها:
1. پژوهشگر گروه امت و تمدن پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام.
2. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 10، ص 767، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372 ه‌ش.
3. طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، ج 5، ص 432، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، 1375 ه.ش.
4. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 20، ص 311، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم،1390 ه‌ق.
5. «(وَ وَجَدَک عائِلًا فَأَغْنی). العائل هو الفقیر سواء أ کان عنده عیال أم لم یکن، و قال الرواة: ان الرسول (صلی الله علیه وآله) لم یرث من أبیه إلا ناقة و جاریة، و لکن اللّه قد أغناه برعایة عمه أبی طالب (علیه السلام)، و مال خدیجة بنت خویلد (سلام الله علیها)، و بالغنائم.» مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، ج 7، ص 579، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ اول، 1424 ه‌ق.
6. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 27، ص 105، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دهم، 1371 ه‌ش.
7. طبرانی، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر (تفسیر الطبرانی)، ج 6، ص 517، اردن، دار الکتاب الثقافی، چاپ اول، 2008 م.
8. زمخشری، محمود بن عمرو، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج 4، ص 768، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوّم، 1407 ه‌ق.
9. «أی فقیرا لا مال لک. فَأَغْنی أی فأغناک بخدیجة رضی الله عنها» قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج 20، ص 99، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول، 1364 ه.ش.
10. «قیل: أغناک بما فتح لک من الفتوح، و- أفاءه علیک من أموال الکفار. القشیری: وفی هذا نظر، لان السورة مکیة، و- إنما فرض الجهاد بالمدینه» قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج 20، ص 100، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول، 1364 ه.ش.
11. نسفی، عبدالله بن احمد، تفسیر النسفی مدارک التنزیل و حقایق التاویل، ج 4، ص 534 بیروت، دار النفائس، چاپ اول، 1416 ه.ق.
12. آلوسی، محمود بن عبد الله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج 15، ص 382، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اوّل، 1415 ه‌ق.
13. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، ص 513، لبنان، دارالکتب العلمیه، بی تا.