به گزارش روابط عمومی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (علیهالسلام)، در چارچوب سلسله نشست‌های علمی «پدر-دختری در آینه علم و دین ۲»، نشستی تخصصی با عنوان محوری «آسیب‌شناسی عدم ایفای نقش پدری در خانواده» روز شنبه برگزار گردید. این رویداد علمی که به همت گروه مطالعات خانواده پژوهشکده باقرالعلوم (علیهالسلام) سازماندهی شده بود، با استقبال جمعی از پژوهشگران، دانشجویان رشته‌های مرتبط، فعالان دغدغه‌مند حوزه خانواده و علاقه‌مندان به مسائل اجتماعی و تربیتی روبرو شد. هدف اصلی این نشست، بررسی علمی و دینی ابعاد مختلف نقش پدر و واکاوی پیامدهای ناشی از کمرنگ شدن یا غیبت این نقش حیاتی در نهاد خانواده بود.
سخنران اصلی این نشست، سرکار خانم دکتر سمیه حاجی‌اسماعیلی، استاد برجسته جامعه‌شناسی، عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده و مدیر گروه مطالعات زنان جامعه‌الزهرا (سلام الله علیها) بود. وی با تسلط بر مباحث جامعه‌شناختی و دینی، تحلیلی جامع از جایگاه پدر در نظام خانواده ارائه داد و به تشریح دقیق آسیب‌ها و پیامدهای ناشی از فقدان یا ضعف در ایفای این نقش پرداخت.
تحلیل جامعه‌شناختی: دگرگونی نقش پدر در گذر زمان
دکتر حاجی‌اسماعیلی بحث خود را با ترسیم چشم‌اندازی از تحولات ساختاری خانواده در دهه‌های اخیر آغاز کرد. وی خاطرنشان ساخت که گذار از خانواده‌های سنتی و گسترده به سمت خانواده‌های هسته‌ای، همراه با فرایندهای کلان اجتماعی نظیر صنعتی‌شدن، افزایش نرخ اشتغال زنان، گسترش مهاجرت‌های شغلی و نفوذ روزافزون رسانه‌های نوین، مجموعاً به تغییر و در مواردی تضعیف موقعیت و نقش سنتی پدران در خانواده منجر شده است.
وی افزود: در این چشم‌انداز متحول، شاهدیم که پدران یا به دلیل مشغله‌های کاری و اقتصادی، حضور فیزیکی کمتری در خانه دارند، یا حتی در صورت حضور فیزیکی، نقش محوری خود در تربیت، هدایت عاطفی و شکل‌دهی به هویت فرزندان را آن‌چنان که باید، ایفا نمی‌کنند. این خلاء، زمینه‌ساز بروز مشکلاتی چون افزایش خانواده‌های تک‌والد (عمدتاً مادر سرپرست)، بالا رفتن آمار طلاق، تعمیق شکاف نسلی و ضعف در مهارت‌های ارتباطی مؤثر میان والدین و فرزندان شده است.
چالش هویت پدری و خلاء آموزش
بخش دیگری از سخنان دکتر حاجی‌اسماعیلی به بحران هویتی پدران در دنیای معاصر اختصاص یافت. وی تأکید کرد: بسیاری از مردان امروز در یافتن الگویی مناسب برای ایفای نقش پدری دچار سردرگمی هستند. الگوهای سنتی کارایی پیشین را ندارند و الگوهای نوین نیز به درستی تعریف و ترویج نشده‌اند. متأسفانه، نظام‌های آموزشی و مشاوره‌ای ما نیز غالباً بر آموزش دختران پیش از ازدواج متمرکز هستند و مردان، اغلب بدون کسب مهارت‌های لازم برای همسرداری و پدری، وارد زندگی مشترک می‌شوند.
عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده در مقایسه‌ای هوشمندانه، به شکل‌گیری گفتمان «پدر فعال» (Active Fatherhood) در جوامع غربی اشاره کرد که در آن، نقش پدر از تأمین‌کننده معاش صرف، به شریکی فعال در تربیت، مراقبت‌های روزانه و رشد عاطفی فرزندان ارتقاء یافته است. سیاست‌هایی نظیر اعطای مرخصی زایمان به پدران و ایجاد حمایت‌های اجتماعی متنوع، از جمله راهکارهایی هستند که در این جوامع برای تسهیل مشارکت فعال پدران در امور خانواده به کار گرفته می‌شوند.
«هندسه خانواده»: پدر به مثابه ستون مرکزی
دکتر حاجی‌اسماعیلی با بهره‌گیری از یک رویکرد مفهومی، ساختار خانواده را به یک «هندسه» تشبیه کرد که در آن، پدر نقشی بنیادین و محوری، همچون یک ستون استوار، ایفا می‌کند.
وی توضیح داد: در این هندسه، پدر نماد اقتدارِ توأم با حمایت، مرجع اصلی تربیتی و الگوی رفتاری، پل ارتباطی خانواده با جامعه و جهان بیرون، و لنگرگاه امن عاطفی و روانی برای همسر و فرزندان است. تضعیف یا فرو ریختن این ستون، کل ساختار و هندسه خانواده را متزلزل و دچار آسیب می‌کند. نکته مهم این است که غیبت نقش پدری، لزوماً به معنای عدم حضور فیزیکی نیست؛ بلکه غیبت کارکردی، عاطفی و تربیتی، مخرب‌ترین نوع آن به شمار می‌رود.
پیامدهای چندوجهی غفلت از نقش پدر
مدیر گروه مطالعات زنان جامعه‌الزهرا (سلام الله علیها) در ادامه، به تفصیل آثار زیان‌بار نادیده گرفتن یا کم‌توجهی به نقش پدر بر رشد روانی، تربیتی و اجتماعی فرزندان، با تأکید ویژه بر دختران، پرداخت.
استاد حاجی‌اسماعیلی تصریح کرد: اولین و مهم‌ترین تجربه هر دختر از تعامل با جنس مخالف، در رابطه با پدرش شکل می‌گیرد. کیفیت این رابطه – اینکه مبتنی بر احترام، صمیمیت و پذیرش باشد یا تحقیر، بی‌تفاوتی و فاصله – تأثیری عمیق و ماندگار بر خودپنداره، عزت نفس و الگوی روابط آتی دختر خواهد گذاشت. دخترانی که از رابطه گرم و حمایتی با پدر محروم بوده‌اند، ممکن است در بزرگسالی برای جبران این کمبود عاطفی، ناآگاهانه وارد روابط ناسالم شوند، از خودکم‌بینی مزمن رنج ببرند، یا در شکل‌دهی به یک رابطه سالم و پایدار با جنس مخالف و در نهایت ازدواج، دچار تردید و گریز شوند.
در این بخش، سخنران با ذکر مثال‌هایی ملموس از تحقیقات میدانی و تجربیات مشاوره‌ای، به تشریح مصادیق عینی آسیب‌های ناشی از فقدان رابطه مؤثر پدر و دختری پرداخت. از جمله، مورد دختر نوجوانی که پس از فوت مادر، به دلیل عدم وجود پیوند عاطفی عمیق و سابقه تعامل مثبت با پدر، با بحران‌های شدید عاطفی و ناهنجاری‌های رفتاری مواجه شده بود، مورد بررسی قرار گرفت.
راهکارها و پیشنهادات: به‌سوی بازتعریف و تقویت نقش پدری
در بخش پایانی این نشست علمی، دکتر حاجی‌اسماعیلی مجموعه‌ای از راهکارها و اقدامات عملی را برای احیا و تقویت نقش پدر در خانواده‌های امروزی پیشنهاد داد. اهم این راهکارها عبارتند از:
- آموزش هدفمند: برگزاری دوره‌های آموزشی برای پدران (و مردان در آستانه ازدواج) با محوریت مهارت‌های ارتباط مؤثر با همسر و فرزندان، اصول فرزندپروری مثبت و مدیریت هیجانات.
- توسعه دانش: ایجاد و گسترش رشته‌های دانشگاهی و مراکز پژوهشی متمرکز بر «مطالعات مردان و پدرانگی» در کنار مطالعات زنان، برای فهم عمیق‌تر چالش‌ها و نیازهای مردان در نقش پدری.
- نقش رسانه‌ها: بهره‌گیری هوشمندانه از ظرفیت رسانه‌های جمعی (صدا و سیما، سینما، مطبوعات، فضای مجازی) برای فرهنگ‌سازی، آگاهی‌بخشی عمومی درباره اهمیت نقش پدر و ارائه الگوهای مثبت پدر فعال.
- سیاست‌گذاری حمایتی: تدوین و اجرای سیاست‌های کلان فرهنگی و اجتماعی که مشارکت پدران در امور خانواده را تشویق و تسهیل کند (مانند افزایش مرخصی زایمان پدران، انعطاف‌پذیری ساعات کاری، حمایت از پدران مجرد یا سرپرست خانوار).
- خدمات مشاوره: توسعه خدمات مشاوره خانواده با تمرکز ویژه بر مسائل و چالش‌های مردان و پدران، و تشویق آنان به بهره‌گیری از این خدمات.
وی در جمع‌بندی خود تأکید کرد: اولین و حیاتی‌ترین گام، ارتقای سطح آگاهی پدران است. بسیاری از پدران، از عمق و گستردگی تهدیدهای تربیتی و اجتماعی که نسل جدید را احاطه کرده است، بی‌اطلاع هستند. آگاه‌سازی آنان نسبت به این مخاطرات و همچنین نسبت به تأثیر بی‌بدیل حضور فعال و مثبتشان در سرنوشت فرزندان، می‌تواند قوی‌ترین انگیزه را برای بازنگری در نگرش و رفتار و ایفای نقشی مؤثرتر در خانواده ایجاد کند.
نشست علمی «آسیب‌شناسی عدم ایفای نقش پدری در خانواده» با ارائه تحلیلی چندبعدی و ارائه راهکارهای عملی، بار دیگر بر اهمیت حیاتی و جایگاه بی‌بدیل پدر در حفظ سلامت، انسجام و پویایی خانواده تأکید ورزید. این نشست نشان داد که مواجهه با چالش‌های پیچیده خانواده در دنیای امروز، نیازمند توجه جدی به بازتعریف، تقویت و حمایت از نقش پدری، هم در سطح فردی و هم در سطح سیاست‌گذاری‌های کلان اجتماعی است.