به گزارش روابط عمومی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم علیه‌السلام، بیست و نهمین شماره دو فصلنامه علمی ترویجی مطالعات معنوی با هدف تولید و توسعه دانش در حوزه معنویت، ارایه مطالعات نظام‌مند استادان و پژوهشگران و شناخت معنویت‌های نوپدید و بررسی انتقادی آنها با مدیر مسئولی حسین قشقایی و سردبیری محمدجواد رودگر منتشر و پیش‌روی پژوهشگران قرار گرفت.
«ابعاد و ویژگی‌های همکاری معنوی در پیادهروی اربعین» نوشته صدیقه رمضانی تمیجانی، «تجربه‌نگاری مدرسه‌های مسجدمحور (مطالعه موردی: مدرسه مسجدمحور یاوران ولایت قم)» اثر امید نیک داد و کریم خان‌محمدی و «وضعیت‌سنجی دینداری ایرانیان و چشم‌انداز آن از دیدگاه نخبگان» به قلم مرتضی هوشمند از جمله مقالات این شماره است.
همچنین «چرایی گرایش مردم به مدعیان دروغین (مهدویت) و راهکارهای رویارویی با آن» پژوهش مشترک علی اکبر عبدالاحدی مقدم و سیدمرتضی میرتبار، «بررسی عامل‌های شکل‌گیری هویت شهید مدافع حرم در ایران» اثر اصغر اسلامی و محمدرضا محمد ابراهیم و «بازنگری حجاب در آینه تجربه زیست معنوی نومسلمان محجبه آلمانی (ترجمه و خوانش مقاله دکتر کلودیا عزیزه سیز» به همت ناهید طیبی، از دیگر مطالبی است که در این شماره منتشر شده است.
ابعاد و ویژگی‌های همکاری معنوی در پیادهروی اربعین
صدیقه رمضانی تمیجانی
چکیده: پیـاده‌روی اربعیـن کـه ابررویـدادی اجتماعـی در جهـان تشـیع اسـت، سـرمایه‌ای بسـیار بـزرگ و الهام‌بخـش بــرای پژوهشــگران بــوده، دربردارنــده ظرفیت‌هــا و الگوهــای قابل‌بهــره‌برداری بســیاری در حیطه‌هــا و ســاحت‌های گوناگــون اجتماعــی اســت؛ ازجملــه اینکــه، نــوع همــکاری شــکل‌گرفته در آییــن اســت کــه سـبب می‌شـود اجتماعـی میلیونـی از خـادم و زائـر گـرد هـم آمـده، مناسـک زیارتـی منحصربه‌فـردی را بـا حداکثـر کارایـی و کمتریـن نقـص بـه سـرانجام برسـانند. هـدف ایـن مقالـه، بررسـی و تحلیـل بُعدهای این همــکاری معنــوی و ویژگی‌هــای مؤلفه‌هــای گوناگــون آن اســت. روش گــردآوری داده در ایــن پژوهــش، مصاحبــه عمیــق و نیمه‌ســاختاریافته بــا موکــب‌داران و خادمــان ایرانــی اســت. در مجمــوع 17 مصاحبــه انجـام شـد و محتـوای گفت‌وگوهـای آنهـا بـا روش تحلیـل مضمـون و طـی سـه مرحلـه، کدگـذاری، بررسـی و تحلیـل شـد. در نهایـت 4 مضمـون اصلـی (فضـای ارتبـاط میـان کنشـگران، فضـای حمایت‌گـری از هـم، فضــای عمومــی کنــش و نظــم اخلاقــی کنــش) و 21 مضمــون فرعــی بــه دســت آمــد کــه در قالــب نقشــه مضمونـی ارائـه و معرفـی شـد.
تجربه‌نگاری مدرسه‌های مسجدمحور (مطالعه موردی: مدرسه مسجدمحور یاوران ولایت قم)
امید نیک داد، کریم خان‌محمدی
چکیده: پژوهــش حاضــر از نــوع کیفــی، بــا شــیوه توصیفــی ـ تحلیلــی اســت کــه ابــزار گــردآوری مطالعــات آن، روش مصاحبـه بـاز و نیمه‌سـاختاریافته بـوده، بـر اسـاس الگـوی «SWOT» صـورت گرفتـه اسـت. ایـن پژوهـش درصــدد پاســخ بــه ایــن پرســش‌ها اســت کــه اساســا مدرســه مســجدمحور بــه چــه مدرســه‌ای می‌گوینــد، دارای چــه ویژگی‌هــا و فعالیت‌هایــی اســت و نقطه‌قوت‌هــا، نقطه‌ضعف‌هــا، چالش‌هــا و فرصت‌هــای پیــش روی ایــن نــوع مدرســه کــدام اســت. یافته‌هــای پژوهــش نشــان می‌دهــد کــه ایــن الگــو بــا توجــه بــه اینکــه در ابتــدای راه اســت، دارای نقطه‌قوت‌هــا و نقطه‌ضعف‌هایــی اســت کــه می‌تــوان بــا تقویــت نقطه‌قوت‌هـا و زدودن نقطه‌ضعف‌هـا، تـا انـدازه زیـادی بـه رواج و گسـترش آن کمـک کـرد. گفتنـی اسـت، طـر ح مـدارس مسـجدمحور دارای چالش‌هـا و فرصت‌هایـی پیـش‌روی خـود اسـت کـه می‌تـوان بـا تبدیـل چالش‌هـای آن بـه فرصت‌هـا و همچنیـن اسـتفاده از فرصت‌هـای آن در پیشـبرد هرچـه بهتـر ایـن مـدارس و گسـترش آن در سـطح کشـور کوشـید.
وضعیت‌سنجی دینداری ایرانیان و چشم‌انداز آن از دیدگاه نخبگان
حامد عبداللهی سفیدان، مرتضی هوشمند
چکیده: در سـال‌های اخیـر کـه مطالعه‌هـا در زمینـه دیـنداری، در داخـل و خـار ج از ایـران رونـق بیشـتری گرفتـه، بیشــتر پژوهش‌هــا در قالــب پژوهش‌هــای کمــی و بــا مطالعه‌هــای تجربــی به‌وســیله پیمایــش شــکل گرفتـه اسـت. هرچنـد ایـن شـیوه و رویکـرد بسـیار سـنجیده و به‌جـا اسـت، امـا شـیوه دیگـر، بررسـی دیـدگاه نخبـگان جامعـه در مـورد وضعیـت دیـنداری در کشـور اسـت. نتیجه‌هـای ایـن روش هرچنـد ممکـن اسـت بـا واقعیـت تحقق‌یافتـه فاصلـه داشـته باشـد، امـا ازآنجا کـه روایتگـر پنداشـت جامعـه نخبگانـی اسـت، دو فایـده اساسـی دارد: نخسـت آنکـه، شـمایی کلـی از دیـدگاه کارشناسـان جامعـه دربـاره دیـنداری را ارائـه می‌دهــد، و دوم اینکــه، نمایانگــر نــوع نــگاه و وضعیــت فکــری نخبــگان کشــور اســت. پژوهــش حاضــر حاصــل دو نظرســنجی دربــاره وضعیــت دیــنداری، آینــده و عامل‌هــای اثرگــذار بــر دیــنداری اســت کــه از دو نظرسـنجی جدا گانـه و در مجمـوع از 106 نفـر از نخبـگان مرتبـط بـا موضـوع دیـنداری جمـع‌آوری شــده اســت. نتیجه‌هــا نشــان می‌دهــد کــه بیشــتر نخبــگان مشــارکت‌کننده، میــزان دیــنداری در ایــران را متوســط ارزیابــی می‌کننــد و جنبــه عاطفــی دیــن را در آینــده پررنگ‌تــر می‌داننــد. همچنیــن بــه بــاور آنهـا، دیـنداری در ایـران به‌سـمت تقویـت دیـنداری فـردی سـوق یافتـه اسـت. نخبـگان ایرانـی، نقـش عملکـرد روحانیـت در وضعیـت دینـی کشـور را بسـیار پررنـگ می‌داننـد.
چرایی گرایش مردم به مدعیان دروغین (مهدویت) و راهکارهای رویارویی با آن
علی ا کبر عبدالاحدی مقدم، سید مرتضی میرتبار
چکیده: پدیــده مدعیــان دروغیــن، نــه مخصــوص دیــن اســام و تشــیع، و نــه مخصــوص بحث‌هــای مهدویــت اسـت، بلکـه پدیـده فراگیـری اسـت کـه در دین‌هـا و مذهب‌هـای دیگـر نیـز وجـود دارد. میـان جامعه‌هـای اســامی و شــیعی، افــرادی در طــول تاریــخ پیــدا شــده‌اند کــه گاهــی ادعــای نبــوت، نیابــت یــا امــام زمــان بـودن کرده‌انـد. مدعیـان دروغیـن بـا ادعـای خویـش، هـم بـا اعتقـاد مـردم بـازی می‌کننـد و هـم از پیـروان خـود، به‌لحـاظ مالـی و اخلاقـی بهره‌کشـی می‌کننـد. عامل‌هایـی همچـون: نجات‌بـاوری مهـدوی، جهـل، برداشــت‌های ســطحی از آموزه‌هــای دینــی، رجــوع بــه روایت‌هــای ضعیــف، نابســامانی‌های اجتماعــی و اقتصـادی، رواج باورهـای خرافی وغلـط و...، از عامل‌هـای گسـترش مدعیـان دروغیـن اسـت. بـا توجـه بـه اینکـه نبـود کنتـرل و رویارویـی بـا مدعیـان دروغیـن می‌توانـد مذهـب و فرهنگ اسلامی را به خطـر بیندازد، لازم اسـت تـا بـا شناسـایی شـاخص‌های مدعیـان دروغیـن و بسـترهای شـکل‌گیری ایشـان، راهبردهایـی بــرای رویارویــی بــا گســترش اندیشــه‌های انحرافــی ایشــان در جامعــه اسـلامی تدویــن و اجــرا شــود. ایــن پژوهــش بــا رویکــرد کیفــی، افــزون بــر مطالعــه منبع‌هــای کتابخانــه‌ای و اســنادی، مصاحبه‌هــای نیمه‌سـاختاریافته بـا 11 تـن از اسـتادان و کارشناسـان حـوزه مهدویـت را ترتیـب داده و بـه شـیوه تحلیـل مضمــون، ضمــن بررســی شــاخص‌های مدعیــان دروغیــن و بســترها و زمینه‌هــای گرایــش مــردم بــه مدعیــان دروغیــن مهدویــت، راهکارهایــی همچــون: تأســیس کلینیــک فرقه‌درمانــی، گســترش فرهنــگ مهـدوی در سـاختار، گسـترش اندیشـه انتقـادی در نظـام تربیتـی و حا کـم شـدن گفتمـان عقلانـی بـه جـای گفتمــان احساســی در تبلیغــات دینــی و متــون آموزشــی را ارائــه کــرده اســت.
بررسی عامل های شکل‌گیری هویت شهید مدافع حرم در ایران
اصغر اسلامی، محمد رضا محمد ابراهیم
چکیده: شـهادت در قالـب شـریف‌ترین نـوع مـرگ، در دوره‌هـای گوناگـون انقلاب اسلامی ایـران، بـه جامعـه معرفـی شـد کـه در هـر برهـه، از یـک سـطح معنایـی برخـوردار بـوده اسـت. در عصـر حاضـر نیـز پدیـده‌ای نوظهـور بـه نـام شـهید مدافـع حـرم در ایـران اسـلامی بـه وجـود آمـد کـه در سـطح جامعـه واکنش‌هـای متفاوتـی را بـه همـراه داشـت؛ برخـی، ایـن هویـت جدیـد را قربانیـان سیاسـت‌های غلـط، و برخـی دیگـر، آن را شـهید مدافــع حــرم، می‌داننــد. ایــن خلــق معنــای جدیــد از مفهــوم شــهادت ایجــاب می‌کنــد کــه در مــورد ایــن هویـت، بازخوانـی دوبـاره‌ای انجـام گیـرد. بدین‌منظـور در پژوهـش حاضـر، فراینـد شـکل‌گیری ایـن هویـت در ذهـن کنشـگران مـورد بررسـی قـرار گرفـت. بـا بهره‌گیـری از روش پژوهـش کیفـی داده‌بنیاد و با اسـتفاده از نمونه‌گیـری «هدفمنـد نظـری»، ۲5 مصاحبـه عمیـق و نیمه‌سـاختاریافته انجـام شـد. یافته‌هـای پژوهـش حا کـی از آن اسـت کـه بـا توجـه بـه دگرگونی‌هـای اجتماعـی و ظهـور تجـدد در ایـران، همچنـان تنهـا عامـل ایجـادی کـه سـبب می‌شـود تـا هویـت شـهید مدافـع حـرم در آن شـکل گیـرد، نهـاد «خانـواده» اسـت. ایـن در حالــی اســت کــه رســانه‌ها بــا اغواگــری، تــلاش دارنــد کــه خانــواده را بــه حاشــیه ببرنــد و نقــش تربیتــی آن را بــه نهادهــای دولتــی محــول کننــد؛ امــا بــا همــه این‌هــا، ایــن خانــواده اســت کــه در جامعــه ایــران نقـش نخسـت را در هویت‌سـازی و برسـاخت شـدن فرهنگـی جدیـد در فراینـد جامعه‌پذیـری ایفـا می‌کنـد. همچنیــن کشــف گردیــد کــه مجموعــه‌ای از عامل‌هــا، تســهیل‌کننده و زمینه‌ســاز این نوع فرهنگ، در خانـواده و جامعـه اسـت، و برخـی دیگـر از عامل‌هـا، مداخله‌گـر و مانـع اثرگـذاری ایـن هویـت اسـت کـه در نهایـت، همـه ایـن یافته‌هـا، در قالـب یـک الگـوی پارادایمـی ارائـه شـد.
بازنگری حجاب در آینه تجربه زیست معنوی نومسلمان محجبه آلمانی (ترجمه و خوانش مقاله دکتر کلودیا عزیزه سیز)
ناهید طیبی
چکیده: پوشــیدگی باورمنــد یــا حجــاب، در کشــورهای اروپایــی، در قالــب نمــاد نمایــان اســلامی، پــس از واقعــه یازدهـم سـپتامبر، بـه مسـئله مهمـی تبدیـل شـده اسـت. در ایـن میـان، تجربه زیسـته و تحلیل نومسـلمانان پــس از انتخــاب آگاهانــه حجــاب، تعریــف جدیــدی را برمی‌تابــد. در ایــن نوشــتار، بــا اســتفاده از مقالــه «Journalism and Academia in Woman Muslim a Being (زن مسـلمان بـودن در مرکزهـای آموزشـی و مطبوعاتـی)»، نگاشـته دکتـر کلودیـا عزیـزه سـیز (نویسـنده و کنشـگر نومسـلمان آلمانـی)، بـه تجربـه زیسـته وی در رابطــه بــا حجــاب پرداختــه می‌شــود. بــر اســاس دســتاورد تحقیــق، تجربــه زیســته وی - کــه یــک زن محجبـه اسـت - نشـانگر توجـه برخـی از شـهروندان اروپایـی بـه شـأن و جایـگاه معنـوی زنـان محجبـه اسـت. تعبیـر «حجـاب، علامـت شـفاف قابل‌مشـاهده از زیسـت پرهیزکارانـه زنـان»، برسـاخته ایـن بانـوی آلمانــی اســت. وی تجربــه تــازم پوشــیدگی و زندگــی دینمدارانــه و احســاس بانــوی الهــی (women of God) را بـا آیـه «... ذَٰلِكَ أَدْنَىٰ أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ...» (احزاب، 59) منطبق دانسته و معتقد است که خـدا بـا حکـم حجـاب می‌خواهـد کـه زنـان باورمنـد از دیگـر زنـان بازشـناخته شـوند.
بیست و نهمین شماره دو فصلنامه علمی ترویجی مطالعات معنوی به همت پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم علیه‌السلام با شش مقاله در 193 صفحه ویژه بهار و تابستان سال 1399 منتشر شده است.