به گزارش روابط عمومی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم علیه‌السلام، انقلاب اسلامی یک انقلاب ذاتاً فرهنگی بوده و هرگونه تحقق اهداف و آرمان‌های آن در گرو پیشرفت‌های عظیم فرهنگی در نظام جمهوری اسلامی است؛ اما با وجود تلاش‌های فراوان طی 42 سال گذشته برای اعتلای فرهنگ اسلامی- ایرانی و توفیقات غیرقابل انکار انقلاب در این عرصه، در حال حاضر شرایط فرهنگی کشور با نقاط مطلوب فاصله چشم‌گیری داشته و بخش مهمی از این فاصله ناشی از ناکارآمدی ساختار فرهنگی است.
رهبر معظم انقلاب در دیدار نخست هیأت دولت در ۶ شهریورماه ۱۴۰۰ با تأکید بر اصلاح و بازنگری در ساختار فرهنگی کشور، عبارت انقلابی بودن این بازسازی را مطرح کردند و فرمودند که ما نیاز به بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی کشور داریم؛ از این‌رو و پس از فرمایش ایشان، موضوع در شورای عالی انقلاب فرهنگی مطرح و دبیرخانه‌ای برای بررسی موضوع ایجاد شد که این دبیرخانه در سازمان تبلیغات اسلامی مستقر است.
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای فرمودند: «در مسئله فرهنگ و رسانه، به‌گمان بنده، ساختار فرهنگی کشور نیاز به یک بازسازی انقلابی دارد. ما مشکل داریم در ساختار فرهنگی کشور و یک حرکت انقلابی لازم است. البته حرکت انقلابی، یعنی خردمندانه و عاقلانه. معنای انقلابی‌بودن بی‌هوا حرکت‌کردن و بی‌حساب حرکت‌کردن نیست. انقلابی باید باشد، بنیانی باید حرکت بشود، در عین حال برخاسته از اندیشه و حکمت باشد. فرهنگ واقعاً زیربنا است؛ خیلی از این خطاهایی که ما در بخش‌های مختلف انجام می‌دهیم، ناشی از فرهنگ حاکم بر ذهن ماست».
پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم علیه‌السلام با توجه به اینکه در شرایط کنونی، بحث تحول اساسی در ساختار فرهنگی کشور به امری اجتناب‌ناپذیر تبدیل شده است، نشست اندیشه‌ورزی تخصصی بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی؛ امکان‌ها و چالش‌ها را با ارائه مسعود فیاضی رییس پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، سه‌شنبه 17 آبان‌ماه برگزار کرد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ابتدای نشست با طرح این سئوال که این بازسازی بر اساس چه منطق و با چه روشی باید صورت گیرد و ما چگونه باید به آن منطق برسیم و براساس آن باید چه کارهایی انجام دهیم که بازسازی روی دهد، گفت: بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی کشور پیچیده‌ترین، عمیق‌ترین، گسترده‌ترین و زیربنایی‌ترین موضوع فرهنگی کشور است.
فیاضی با ارائه مراحل چهارگانه طرح خود برای رسیدن به این بازسازی اظهار داشت: تعریف و مبادی تصوریه، طراحی، اجرا و نظارت، چهار مرحله برای رسیدن به این بازسازی است اما در ابتدا لازم می‌دانم به این سه سئوال پاسخ دهم که مراد از ساختار فرهنگی چیست؟ مراد از بازسازی انقلابی کدام است؟ و رابطه بازسازی ساختار فرهنگی کشور با مفاهیم مشابه مانند مهندسی فرهنگی چیست؟
وی در پاسخ به برخی که می‌گویند مراد رهبر معظم انقلاب از بیان «بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی» ساختارهای فرهنگ به مثابه یک حقیقت و موجود زنده است و ما باید در ساختارهای فرهنگی بازسازی انقلابی انجام دهیم، این تصور را اشتباه دانست و گفت: فرهنگ براساس اسناد بالادستی شورای عالی انقلاب فرهنگی به معنای اخص مشتمل بر نظام اعتقادات، ارزش‌ها، اخلاقیات و رفتارها است.
رئیس شورای سیاست گذاری همایش ملی منطق بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی کشور افزود: ساختارهای فرهنگ لایه‌هایی در نظام اعتقادات، ارزش‌ها، اخلاقیات و رفتارها و روابطی است که درون هر یک وجود دارد با تأثیر و تأثرات بین آنها؛ بنابراین بازسازی ساختار فرهنگی یعنی بازسازی این لایه‌ها و رابطه آنها با هم که اگر این موضوع برجسته شود آن بازسازی انقلابی دیگر عبارت درستی نخواهد بود.
فیاضی با اشاره به اینکه عقاید، اخلاقیات، ارزش‌ها و رفتارهای بخشی از جامعه دچار تغییراتی شده است، اما مراد حضرت آقا از بازسازی ساختارهای فرهنگی بازسازی ساختار فرهنگ به ما هو فرهنگ نیست و در فرمایش بسیاری از مسئولان این اشتباه رخ می‌دهد، تصریح کرد: نتیجه بازسازی ساختار فرهنگی باید به ارتقای فرهنگ منجر شود، باورها عمیق‌‌تر و ارزش‌ها و رفتارها درست‌تر شود.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه عبارت فرهنگی مضاف الیه نیست بلکه صفت است، ساختار فرهنگی درست است نه ساختار فرهنگ، گفت: ما درباره ساختار فرهنگ حرف نمی‌زنیم بلکه درباره ساختاری سخن می‌گوییم که فرهنگی است.
وی در ادامه افزود: رهبر معظم انقلاب فرمودند ساختار فرهنگی کشور، یعنی یک کل که صورت مجموعی آن مورد توجه است، یعنی وقتی می‌گوییم مراد ما ساختار فرهنگی نیست، یک عام مجموعی دارد که کل ساختار فرهنگی کشور را شامل می‌شود؛ یعنی یک کل واحد است که در اختیار دولت به معنای عام آن است که با این می‌خواهد فرهنگ کشور را ارتقا دهد و در این موضوع اشکالی پیش آمده است.
فیاضی در بیان انگیزه طرح این مسئله از سوی حضرت آقا توضیح داد: این ساختار کلی و این عام مجموعه که اجزایی دارد، کارکرد درستی ندارد و آن چه انتظار داشتیم به ارتقای فرهنگ کشور انجامد محقق نشده است؛ پس باید درباره آن تجدیدنظر شود.
رئیس شورای سیاست گذاری همایش ملی منطق بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی کشور گفت: این درست عمل نکردن ناشی از ارتباط‌های نادرست و فرایندهای درونی و به عبارتی صورت مجموعه نادرست این اجزا در کنار هم است، یعنی اجزا درست است و ما صدا و سیما و دانشگاه می‌خواهیم اما مجموعه‌ای که باید بر آنها حاکم باشد و ارتباط‌هایی که لازم است داشته باشند، درست صورت نگرفته است.
وی در بخش دیگری از سخنان خود و در توضیح انقلابی بودن گفت که باید خردمندانه، مبتنی بر حکمت و اندیشه، بنیادین، جهادی، شجاعانه و مبتنی بر مبانی انقلابی انقلاب اسلامی ایران باشد.
فیاضی درباره مراحلی که لازم است برای بازسازی بنیادین ساختار فرهنگی کشور طی شود، این مراحل را در پنج سرفصل مبانی و الگوهای مورد نیاز، ترسیم وضعیت موجود، طراحی وضعیت مطلوب، طراحی فرایند تغییر و ملاحظات مهم اجرایی بیان کرد و گفت: برای تحلیل ساختار فرهنگی کشور، آسیب‌شناسی وضعیت موجود، طراحی وضعیت مطلوب و تغییر طراحی فرایند، نیاز به الگو و ملاک داریم.
وی در بیان اهمیت داشتن الگو، نظام فکری خانواده در اسلام را مثال زد و اظهار داشت: نظام خانواده در اسلام متخذ از مبانی نظری ما است که از این مبانی نظری و این نظام طراحی شده یک قواره زمانی مکانی می‌خواهیم که عملیاتی باشد؛ ما نیاز داریم این فرهنگ را با این ابهام طول، عرض و ارتفاع که اضلاع آن برای ما بسیار گنگ است، سامان‌مند کنیم تا بتوانیم درباره رفتارهای آن تصمیم بگیریم.
این استاد دانشگاه در مثال دوم خود با اشاره به بی‌حجاب شدن بخشی از جامعه، خوب یا بد بودن آن را مورد سئوال دانست و گفت: ممکن است کسی بگوید تا الآن بخشی از جامعه گرفتار نفاق بود اما با این اتفاق نفاق از بین می‌رود و این خوب است، در حالی که ما برای تک تک مسائل فرهنگی نیاز به ملاک و الگو داریم که بگوییم خوب است یا بد؛ بنابراین الگو سامانه عملیاتی ناظر به زمان و مکان است.
وی دخالت مکان و زمان در طراحی الگو را مهم دانست و با بیان اینکه الگو یک برش زمانی مکانی از آن نظام کلانی است که طراحی می‌شود، تصریح کرد: اگر این کار صورت نگیرد گرفتار سلیقه‌ها خواهیم شد، فصل الخطاب و معیار مشخص وجود نخواهد داشت و معلوم هم نیست آسیب‌ها را درست تشخیص دهیم و ممکن است در بازسازی اتفاق دیگری رخ دهد که بدتر از قبل شود.
فیاضی افزود: برای رسیدن به این الگوها لازم است پیشینه‌ای که جامعه علمی و نخبگانی کشور در حوزه‌های مطالعاتی مختلف بازسازی کار کرده‌اند را جمع‌آوری و بررسی کنیم در حوزه مطالعات نظری و مبنایی، مطالعات آسیب‌شناسی، مطالعات آینده‌پژوهانه، توصیه‌های سیاستی و همه چیزهایی که الآن ساختار فرهنگی کشور درگیر آن است، چه حرفی زده شده است.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ضرورت طراحی نظریه درباره فرهنگ را یادآور شد و با بیان اینکه فرهنگ به واسطه نبود نظریه تخریب شده است، گفت: پس از گذشت 43 سال از جمهوری اسلامی تنها دو کتاب درباره فلسفه فرهنگ نوشته شده است که یکی را آقای علی اصغر مصلح برگرفته از نظریات غربی‌ها و دیگری را آقای یزدان‌پناه به رشته تحریر درآورده است.
وی خاطرنشان کرد: در نظریه فرهنگ باید ماهیت، ساختار، نحوه عملکرد و روابطی که در شکل‌دهی و تغییر آن دخالت دارند را بشناسیم و به کانون‌های فرهنگ‌ساز و ارتباط آنها توجه کنیم.
فیاضی نهاد دین، نهاد خانواده، نهاد تعلیم و تربیت، نهاد رسانه، افکار عمومی به مثابه یک منبع و مولد فرهنگ و فضای مجازی را به عنوان کانون‌های فرهنگ‌ساز نام برد و افزود: اغتشاشات اخیر جنگ پلتفورم‌ها (بستر) با جمهوری اسلامی بود و در قضیه مهسا امینی در شبکه‌های اجتماعی از بدو تولدشان تا الآن هیچ مطلبی به این وسعت ترند (فراگیری و رواج یک بحث) نشده و برای آن این همه محتوا تولید نشده بود.
وی دو نظریه دولت در ساحت فرهنگ و نظریه تغییر فرهنگ بومی را پس از نظریه فرهنگ مورد نیاز دانست و با بیان اینکه در نظریه دولت می‌گوییم که حیطه اختیارات دولت و مردم در ساحت‌های مختلف فرهنگی چقدر و تا کجا است، گفت: اگر می‌خواهیم این ساختار را بازسازی کنیم باید مشخص شود که مردم و دولت تا چه اندازه و کجا می‌توانند در اقتصاد، فرهنگ و حجاب ورود کنند.
رییس پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی توجه به مطالعات مخاطب‌شناسی و انجام تیپ‌شناسی‌ها در دسته‌های مخاطبان را در طراحی الگو و ملاک ضروری خواند و افزود: قرار است ساختارهای فرهنگی، فرهنگ را ارتقاء دهد و شخصیت، فکر، اعتقاد، ارزش‌ها و رفتارهای آدم‌ها فرهنگ جامعه را می‌سازد؛ بنابراین مخاطب‌شناسی مهم است.
وی درباره ترسیم وضعیت موجود و لزوم دریافت دقیق از این وضعیت گفت: با توجه به الگوها و ملاک‌ها باید آسیب‌های ساختار فرهنگی فعلی را معلوم کنیم و نقاط قوت و تهدیدهای بیرونی آن را بگوییم تا ساختار فعلی را بتواند رصد کند.
فیاضی در ترسیم وضعیت موجود با استفاده از نظریات، الگوها و ملاک‌ها به توضیح مباحثی همچون آینده‌پژوهی، نحوه ارتقاء و بهبود کانون‌های فرهنگ‌ساز و تعیین نحوه مقاوم‌سازی و مقابله با فرهنگ‌های مهاجم و تعامل با فرهنگ‌های غیرمهاجم پرداخت و بیان داشت: فرهنگ نمی‌تواند با بیرون از خود تعامل نداشته باشد، این تعامل یک زمان با فرهنگ‌های غیرمهاجم و یک زمان با فرهنگ‌های مهاجم است، باید فرهنگ در مقابل تکانه‌های فرهنگ مهاجم مقاوم باشد اما یک تعامل خوب با فرهنگ غیرمهاجم هم داشته باشد.
رئیس شورای سیاست گذاری همایش ملی منطق بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی کشور در بیان طراحی فرایند تغییر از وضع موجود به وضع مطلوب نیز اظهار داشت: براساس نظریه تغییر که در مرحله اول به دست آوردیم باید اقدام به فرایند تغییر کنیم و این بزرگ‌ترین عمل جراحی است که اگر درست و دقیق اتفاق نیفتد در کشور بحران درست می‌کند.
وی بر تعیین نسبت و فاصله ساختارها، فرایندها و سیاست‌های موجود ساختار فرهنگی به حالت مطلوب، طراحی نحوه ترمیم و تغییر ساختار فرهنگی قبلی و حرکت به سمت مطلوب، طراحی شاخص‌های سنجش، اقدامات عملی فازبندی‌شده برای اجرای این طرح و تعیین مجری هر کدام تأکید کرد و افزود: باید مجری، دستگاه‌های همکار، نوع کار، زمان انجام و شاخص شدن یا نشدن آن را مشخص کنیم.
فیاضی با اشاره به محدودیت منابع، همه اصحاب حقیقی و حقوقی فرهنگ را در موضوع بازسازی ساختار فرهنگ ذی‌نفع دانست و گفت: اگر این عناصر دخیل نباشند زیر بار موضوع بازسازی ساختار فرهنگی نمی‌روند و آن را اجرا نمی‌کنند.
وی با بیان اینکه مردم مخاطب اصلی فرهنگ هستند و در نتیجه باید در جریان امور باشند بر اولویت‌بندی و زمان‌بندی دقیق انجام کار، مشارکت حداکثری نخبگانی و مشارکت حداکثری سازمانی نهادی و تبدیل حل مسئله و گفت‌گو به گفتمان در کشور از طریق رویدادهای ایده‌پردازی، گفتمان‌سازی و پیوست رسانه‌ای و گزارش نوبه‌ای و منظم به افکار عمومی تأکید کرد.
در ابتدای این نشست نیز عبدالله صفری مسئول کارگروه سیاستگذاری فرهنگی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم علیه‌السلام با بیان اینکه پس از تأکید رهبر معظم انقلاب بر «بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی کشور» نشست‌ها و همایش‌های متعددی برگزار شده، اما در عمل ناظر به فرمایش حضرت آقا اقدامی صورت نگرفته است، حوادث اخیر را نمود اختلال اساسی در ساختارهای فرهنگی دانست.
در بخش دوم نشست اندیشه‌ورزی تخصصی بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی؛ امکان‌ها و چالش‌ها، حاضران در جلسه به بیان دیدگاه‌های خود درباره مسئله فرهنگ پرداختند و سئوالاتی را درباره طرح ارائه شده از سوی عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی مطرح کردند که مسعود فیاضی به آنها پاسخ داد.