پیش در آمد
در نگاه شیعیان پنجم جمادی الاولی، سالروز ولادت حضرت زینب کبری(سلام الله علیها) است. بانوی کم‌نظیری که در راه تعالی دین خدا، از هیچ کوششی دریغ نکرد. همان بانویی که هر آنچه داشت حتی فرزندانش را در راه خدا فدا کرد و با صبر بی نظیرش، درس های بزرگی را به تمامی آزادگان جهان آموخت.
جایگاه والای حضرت زینب(سلام الله علیها) زمانی بیشتر نمایان می‌شود که امام زین العابدین (علیه السلام)، ایشان را «عالِمَه غَیر مُعَلِ مَه» (2) معرفی کرده است. بدین معنا که حضرت زینب کبری(سلام الله علیها) بی‌آنکه آموزگاری داشته باشند، در زمره علما قرار داشتند. همچنین وقتی در گزارشات تاریخی مشاهده می‌شود که ایشان در دوران حیات مبارک شان کرسی درسی برای بانوان داشته‌اند و مردم در مسائل شرعی(حلال و حرام) به او مراجعه می‌کردند. (3) می‌توان عظمت وجودی حضرت زینب(سلام الله علیها) را بیش از پیش درک کرد. البته شرح و بسط مناقب و فضایل آن حضرت صرفا در روایات و گزارشات تاریخی خلاصه نمی‌شود بلکه عالمان اسلامی متعددی(اعم از شیعه و سنی)، در ثناگویی از حضرت زینب (سلام الله علیها) لب به سخن گشوده‌اند. در نوشتار پیش رو به برخی از مناقبی که علمای فریقین برای آن حضرت بیان کرده اند، اشاره می‌شود.
الف: عالمان شیعه
در گذر تاریخ همواره عظمت و مناقب بی‌بدیل حضرت زینب(سلام الله علیها) مورد تاکید تمامی عالمان شیعی بوده است به نحوی که در آثار علمای امامیه، هر جا سخن از حوادثی همچون حادثه کربلا یا سخن از سرگذشت خاندان مطهر امیرالمومنین(علیه السلام) به میان آمده است، ذکر مناقب و فضایل اخلاقی بی‌شمار حضرت زینب(سلام الله علیها،) امری اجتناب ناپذیر بوده و عالمان شیعی مفصلا به تبیین عظمت آن حضرت پرداخته‌اند. در ادامه به جهت نمونه، به دیدگاه برخی از عالمان مشهور مکتب اهل البیت (علیهم السلام) پیرامون شخصیت کم‌نظیر حضرت زینب کبری(سلام الله علیها)، اشاره می‌شود.
1ـ امام خمینی(ره)
امام خمینی(ره) بنیانگذار فقید انقلاب اسلامی ایران، طی سخنانی به مناسبت ولادت حضرت زهرا(سلام الله علیها) فرموده‌اند: «فردا روز زن است. روز زنى است که عالَم به او افتخار دارد؛ روز زنى است که دخترش(حضرت زینب سلام الله علیها) در مقابل حکومتهاى جبار ایستاد و آن خطبه را خواند و آن حرفها را زد که همه مىدانید؛ زنى که در مقابل یك جبارى ایستاد- که اگر مردها نفس مىکشیدند همه را مىکشتند- و نترسید و ایستاد و محکوم کرد حکومت را، یزید را محکوم کرد. به یزید فرمود: تو انسان نیستى. زن یك همچو مقامى باید داشته باشد.» (4)
2ـ مقام معظم رهبری(حفظه الله)
مقام معظم رهبری(حفظه الله) نیز در دیدار با جمعی از پرستاران، چنین می فرمایند: «حضرت زینب کبری (سلام الله علیها) یك بانوی برجسته در تاریخ بشریت است، نه فقط تاریخ اسلام؛ واقعاً این جور است. آن شخصیت مستحکم و قوی، آن انسان بزرگ؛ آنچنان که او عمل میکند کمتر انسانی -چه مرد، چه زن- میتواند با این قدرت، با این استحکام وارد میدانهای دشوار بشود». (5)
آیت الله خامنه‌ای(مدظله العالی) در بیانات دیگری نیز فرموده‌اند: «عظمت کار زینب کبری (علیهاالس لام) را نمی‌شود در مقایسهی با بقیه‌ی حوادث بزرگ تاریخ سنجید؛ باید آن را در مقایسهی با خود حادثه‌ی عاشورا سنجید؛ و انصافاً این دو عِدل یکدیگرند. این انسان باعظمت، این بانوی بزرگ اسلام بلکه بشریت، توانست در مقابل کوه سنگین مصائب، قامت خود را استوار و برافراشته نگهدارد؛ حتی لرزشی هم در صدای این بانوی بزرگ از اینهمه حادثه پدید نیامد؛ هم در مواجهه‌ی با دشمنان، هم در مواجهه‌ی با مصیبت و حوادث تلخ، مثل یك قله‌ی سرافراز استواری ایستاد؛ درس شد، الگو شد، پیشوا شد، پیشرو شد. در بازار کوفه، در حال اسارت، آن خطبه‌ی شگفت‌آور را ایراد کرد.... مجسمه‌ی عزت است زینب کبری، همچنانکه حسین بن علی (علیهالسلام) در کربلا، در روز عاشورا مجسمه‌ی عزت بود. نگاه او به حوادث با نگاه دیگران فرق دارد؛ [با] آنهمه مصیبت، وقتی دشمن میخواهد او را شماتت کند، میگوید: ما رَاَیتُ اِل ا جَمیلاً؛ آنچه دیدم زیبا بود؛ شهادت بود، داغ بود، اما در راه خدا بود، برای حفظ اسلام بود، ایجاد یك جریانی بود در طول تاریخ تا امت اسلام بفهمند که چه کار باید بکنند، چگونه باید حرکت کنند، چگونه باید بایستند. این کارِ بزرگِ حماسه‌ی زینبی است؛ این عز تِ ولى خدا است. زینب کبری از اولیاءالله است.» (6)
3- آیت الله العظمی خوئی(ره)
آیت الله العظمی خوئی(ره) نیز در وصف حضرت زینب (سلام الله علیها) چنین نوشته‌اند: «إنها شريكة أخيها الحسين (عليهماالسلام) في الذب عن الإسلام و الجهاد في سبيل الله، و الدفاع عن شريعة جدها سيد المرسلين(صلي الله عليه وآله)، فتراها في الفصاحة كأنها تفرغ عن لسان أبيها، و تراها في الثبات تنبئ عن ثبات أبيها، لا تخضع عند الجبابرة، و لا تخشى غير الله سبحانه تقول حقا و صدقا، لا تحركها العواصف، و لا تزيلها القواصف، فحقا هي أخت الحسين عليه السلام، و شريكته في سبيل عقيدته و جهاده». (7) حضرت زینب(سلام الله علیها،) شریك رسالت برادرش امام حسین(علیه السلام،) در جهت دفاع از اسلام، جهاد در راه خدا و حمایت از شریعت جدش رسول خدا(صلی الله علیه وآله) بود. آنحضرت در فصاحت به گونه‌ای بود که وقتی سخنی ایراد می‌فرمود، گویا از دهان مبارک پدرش امیرالمومنین(علیه السلام) سخن میگوید. ثبات قدم حضرت زینب(سلام الله علیها) به شکلی بود که خبر از ثبات قدم پدرش علی بن ابی طالب(علیهماالسلام) می‌داد. ایشان در برابر ظالمین خضوع نمی‌کرد و از غیر خدا نمی‌ترسید. از لسان مبارک حضرت زینب(سلام الله علیها) جز کلام حق و صدق جاری نمی‌شد. تندباد فتنه‌ها او را به حرکت در نمی‌آورد و فراز و نشیب‌ها او را به زیر نمی‌کشید. (یعنی در راه حق، بسیار ثابت قدم و استوار بود.) حقا که او خواهر امام حسین (علیه السلام) و شریك آنحضرت در راه عقیده و جهادش بود.
4- علامه مامقانی(ره)
علامه مامقانی (ره) نیز در تنقیح المقال، حضرت زینب(سلام الله علیها) را چنین توصف کرده است: «اقول زينب و ما زينب و ما ادريك ما زينب هى عقيله بنى هاشم و قد حازت من الصّفات الحميدة ما لم يحزها بعد امّها احد حتى حقّ ان يقال هى الصدّيقة الصّغرى هى فى الحجاب و العفاف مزيدة لم ير شخصها احد من الرّجال فى زمان ابيها و اخويها الى يوم الطّف و هى فى الصّبر و الثّبات و قوّة الإيمان و التقوى وحيدة و هى فى الفصاحة و البلاغة كانّها تفرغ عن لسان امير المؤمنين (عليه السلام) كما لا يخفى على من انعم النّظر فى خطبتها و لو قلنا بعصمتها لم يكن لأحد ان ينكر ان كان عارفا باحوالها فى الطفّ و ما بعده كيف و لو لا ذلك لما حملها الحسين (عليه السلام) مقدارا من ثقل الإمامة ايام مرض السجّاد (عليه السلام) و ما اوصى اليها بجملة من وصاياه و لما انابها السجّاد (عليه السلام) نيابة خاصّة فى بيان الأحكام و جملة اخرى من اثار الولاية الا ترى ما رواه الصّدوق (ره) فى اكمال الدّين و الشّيخ (ره) فى كتاب الغيبة» 8زینب (سلام الله علیها) کیست؟ و تو چه دانی که زینب (سلام الله علیها) کیست؟ او عقیله بنی هاشم است. صفات حمیده‌ای داشت که اَحَدی پس از مادرش (سلام الله علیها،) آن صفات را دارا نبود تا جایی که برخی گفته‌اند: او صدیقه، صغری است. تا روز عاشورا، نامحرمی او را ندید. حضرت زینب(سلام الله علیها،) در صبر، ثبات قدم، قوه ایمان و تقوی، یگانه بود و در فصاحت و بلاغت به گونه‌ای بود که هنگام سخن گفتن، انگار امیرالمومنین(علیه السلام) سخن می‌گفتند. اگر ما قائل به عصمت حضرت زینب(سلام الله علیها) بشویم کسی که به احوال او و خطبه‌هایش بعد از واقعه کربلا واقف باشد، ادعای ما را انکار نخواهد کرد. اگر احتمال عصمت ایشان درست نیست پس چرا امام حسین(علیه السلام) باری از بار امامت را در هنگامه بیماری امام سجاد(علیه السلام) به او سپرد. طبق روایتی که شیخ صدوق(ره) در اکمال الدین و شیخ طوسی(ره) در الغیبه بیان کرده است حضرت زینب(سلام الله علیها،) برای بیان احکام و برخی دیگر از آثار ولایت، نایب خاص امام سجاد(علیه السلام) بودند.
5- آیت الله العظمی مکارم شیرازی(حفظه الله)
حضرت آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازی(مدظله العالی) از دیگر چهره‌های مطرح و مورد اعتناء در مذهب تشیع است که در رابطه با شخصیت نمونه حضرت زینب کبری(سلام الله علیها) می‌فرماید: « در خطبه معروف حضرت زینب شیر زن کربلا(سلام الله علیها) که در شام در مقابل یزید ایراد فرمود نیز می‌توان به مقام شجاعت بی‌نظیر آن حضرت اذعان نمود، که فرمودند؛ «اگر حوادث سخت روزگار، مرا در شرایطى قرار داد که مجبور شوم با تو صحبت کنم، من تو را موجودى کوچك و بى‌مقدار مى‌دانم و در خور هرگونه توبیخ و سرزنش .... آنچه در توان دارى انجام ده؛ ولى هرگز نمىتوانى نور ما را خاموش کنى و آثار ما را محو نمایى!» (9)
آیت الله العظمی مکارم شیرازی(حفظه الله) در مورد روحیه روشنگری حضرت زینب(سلام الله علیها) فرموده‌اند: «تردیدی نیست که خطبه‌های حضرت زینب(سلام الله علیها) در شام و کربلا حاوی مطالب و نکات بسیار ارزشمندی برای جامعه است که باید در سطح وسیعی منتشر شود. زیرا عقب‌نشینى مصلحتى یزید و تغییر موضع سیاسى بر اثر خطبه‌هاى افشاگرانه حضرت زینب(سلام الله علیها) در شام و بیدارى مردم به نوبۀ خود، حاکی از مقام بی‌بدیل آن حضرت در مقولۀ روشنگری است! به عنوان نمونه یکی از مصادیق مهم روشنگری آن حضرت در برابر حکومت خودکامه یزید محقق گردید؛ در خطبه‌اى که بانوى شجاع اسلام زینب کبرى(علیها السلام) در شام در برابر حکومت خودکامه جبار، ایراد کرد، فرمود؛ تو امروز شادى مى‌کنى و چنین مى‌پندارى که چون فراخناى جهان را بر ما تنگ کرده‌اى .... اشتباه میکنى، این فرصت و آزادى را خداوند بخاطر این به تو داده تا پشتت از بار گناه، سنگین گردد و عذاب دردناک در انتظار تو است ...» (10)
عبارات فوق تماما حاوی مناقب کم‌نظیر حضرت زینب(سلام الله علیها) است که عالمان شیعی بدان اذعان فرموده‌اند. از آنجایی که نگارنده در این نوشتار، قصد اختصار دارد لذا به همین میزان اکتفا می‌شود. و در ادامه به دیدگاه برخی از عالمان اهل سنت در رابطه با عظمت وجودی حضرت زینب کبری(سلام الله علیها) اشاره می‌شود.
ب: عالمان اهل سنت
بیان فضایل و مناقب حضرت زینب کبری (سلام الله علیها،) صرفا در عبارات عالمان شیعه خلاصه نمی‌شود، بلکه آنحضرت آنقدر جلیل القدر بوده‌اند که پیشوایان و بزرگان اهل سنت نیز در مدح ایشان، عباراتی را بیان می‌کنند. برخی از علمای سنی مذهبی که در وصف حضرت زینب کبری(سلام الله علیها،) سخنانی را بیان کرده‌اند عبارتند از:
1ـ ابن الفقیه
ابو عبدالله احمد بن محمد همدانی، معروف به ابن الفقیه از علمای قرن چهارم هجری، در کتاب البلدان می‌نویسد: هنگامی که حضرت زینب(سلام الله علیها) خواستند خطبه‌ای ایراد بفرمایند: «وقد أومأت إلى الناس أن انصتوا. فارتدت الأنفاس وسكنت الأجراس، ثم قالت: الحمد لله والصلاة على نبیه» (11) حضرت زینب(سلام الله علیها،) جهت سکوت مردم، اشاره‌ای فرمودند، به محض اشاره ایشان، نَفَس‌ها در سینه حبس شد و حتی زنگ‌های شتران نیز از صدا افتادند. سپس خطبه‌ای بیان فرمودند. این ماجرا به خوبی بر ولایت حضرت زینب کبری(سلام الله علیها) بر کون و مکان دلالت دارد. بدین سان که با کوچکترین اشاره‌ای، سکوت عجیبی در آن مجلس، حکمفرما شد.
2ـ ابن عساکر
ابن عساکر تاریخ نویس نام‌آور قرن ششم هجری نیز در معرفی حضرت زینب(سلام الله علیها) می‌نویسد: «زينب الكبرى بنت علي بن أبي طالب ابن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف امرأة جزلة» (12) زینب کبری (سلام الله علیها) دخترِ حضرت علی بن ابی طالب(علیهماالسلام)، بانویی والا مقام بود.
3ـ ابن اثیر
ابن اثیر از علمای معروف سنی مذهب قرن هفتم هجری نیز در کتاب «اسد الغابه»، حضرت زینب کبری(سلام الله علیها) را بدین صورت توصیف کرده است: «وَكانَت زينب امرأةً عاقلةً لبيبةً جزلة» (13) حضرت زینب(سلام الله علیها،) زنی عاقل، خردمند، بزرگ‌منش بود.
ابن اثیر همچنین با اشاره به خطبه حضرت زینب(سلام الله علیها)،می‌افزاید: «هو يدل على عقل وقوة جنان.» (14) عبارات حضرت زینب(سلام الله علیها) خطاب به یزید بن معاویه، دلیلی است بر عقل و قوت قلب آنحضرت.
ابن حجر عسقلانی نیز این عبارات را به نقل از ابن اثیر در «الاصابه» بیان کرده است (15) که این امر نشان می‌دهد او نیز چنین مناقبی را برای حضرت زینب(سلام الله علیها) قبول دارد. البته ناگفته نماند با توجه به اینکه ابن حجر عسقلانی در کتاب«الاصابه»، صرفا به معرفی صحابه پرداخته است همین امر حاکی از آن است که حضرت زینب(سلام الله علیها)، جزو صحابی بوده و لذا این نیز منقبتی برای ایشان قلمداد می‌شود.
4ـ نویری
شهاب الدین احمد بن عبدالوهاب نویری از ادباء و حدیث شناسان قرن هفتم و هشتم هجری در کتاب«نهایۀ الأرب فی فنون الأدب»، به خطبه کم‌نظیر حضرت زینب(سلام الله علیها) بعد از واقعه عاشورا اشاره میکند. و سپس می‌نویسد: عبیدالله بن زیاد(لعنت الله علیه) پس از قرائت این خطبه، اینگونه واکنش نشان داد: «هذه شجاعة فلعمرى لقد كان أبوك شجاعا» (16) این خطبه(حضرت زینب سلام الله علیها) برخاسته از شجاعت اوست. به جان خودم سوگند، پدرت نیز (همین‌گونه) شجاع بود.
5ـ زِرِکلی
خیرالدین زِرِکلی از مورخین نام آشنای قرن چهاردهم هجری نیز در کتاب «الاَعلام»، حضرت زینب کبری(سلام الله علیها) را چنین توصیف کرده است: ««وكانت ثابتة الجنان، رفيعة القدر، خطيبة، فصيحة، لها أخبار» (17) حضرت زینب(سلام الله علیها،) قلبی راسخ و جایگاهی والا داشت و خطیبی بود که فصیح سخن می‌گفت.
6ـ عمر رضا کحاله
عمر رضا کحاله، تاریخ‌نویس قرن چهاردهم هجری نیز حضرت زینب (سلام الله علیها) را بدین شکل معرفی کرده است: «زينب بنت علي بن ابي طالب(عليهم السلام): سيده جليله ذات عقل راجح و رای و فصاحه و بلاغه ولدت قبل وفاه جدها(صلي الله عليه وآله) بخمس سنين و تزوجت بابن عمها عبدالله بن جعفر...» (18) زینب(سلام الله علیها،) دختر امیرالمومنین(علیه السلام) زنی جلیله، صاحب خردی برتر، دارای فصاحت و بلاغت بود که 3 سال قبل از وفات جدش رسول خدا(صلی الله علیه وآله) متولد شد و با پسر عمویش عبدالله بن جعفر ازدواج کرد.
جمع بندی
از مجموع مباحث این نوشتار بدست می‌آید که افزون بر متون روایی که در منقب حضرت زینب(سلام الله علیها) وارد شده است همچنین تعداد قابل توجهی از عالمان اسلامی در مدح آن حضرت لب به سخن گشوده و مناقب کم‌نظیر ایشان را نقل کرده‌اند.
پی‌نوشت:
1) پژوهشگر گروه امت و تمدن پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام قم moha43150@jmail.com
2) طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ج2، ص 305، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، 1403ه‌ق.
3) موسوعه طبقات الفقهاء، لجنه علمی موسسه امام صادق(علیه السلام،) ج 1، ص 362، بی جا، بی تا.
4) خمینی، سیدروح الله، صحیفه امام(ره)، امام خمینی(ره،) ج 7، ص 340، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (س)، چاپ پنجم، 3531 ه.ش.
5) بیانات در دیدار جمعی از پرستاران سراسر کشور در تاریخ 11 دی 1398 به نقل از پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله العظمی خامنه‌ای(حفظه الله).
6) بیانات در دیدار پنجاه هزار فرمانده بسیج سراسر کشور در تاریخ 29 آبان 1392 به نقل از پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله العظمی خامنه‌ای(حفظه الله).
7) خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، ج 24، ص 219، بى جا، بى نا، چاپ پنجم، 1413ه.ق.
8) مامقانى، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج 3، ص 79، بى جا، بى نا، چاپ اول، بی تا.
9) عاشورا ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، ص 25، محققان سعید داودی، مهدی رستم نژاد؛ زیرنظر آیت الله مکارم شیرازی، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب(علیهماالسلام،) چاپ پنجم، 1384 ه.ش.
10) یادداشتی با عنوان «سیری در مقام حضرت زینب سلام الله علیها از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی» منتشر شده در پایگاه اطلاع رسانی https://makarem.ir
11) ابن فقیه، البلدان، ص 224، بیروت، عالم الکتب، بیروت، چاپ اول، 1416 ه.ق.
12) ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج 69، ص 174، دارالفکر، 1415 ه.ق.
13) ابن اثیر، اسدالغابه، ج 7، ص 134، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1415 ه.ق.
14) همان.
15) عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، ج 8، ص 166، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1415 ه.ق.
16) نویری، احمد بن عبدالوهاب، نهایۀ الأرب فی فنون الأدب، ج 20، ص 465، قاهره، دار الکتب والوثائق القومیۀ، چاپ او ل، 1423 ه.ق.
17) زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج 3، ص 67، دار العلم للملایین، چاپ پانزدهم، 2002م.
18) عمررضا کحاله، اعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام، ج 2، ص 91، بیروت، موسسه الرساله، بی تا.