قرآن کریم، همواره منبع الهام و راهنمایی برای مسلمانان در طول تاریخ بوده است. در میان علوم قرآنی، «آیات الاحکام» جایگاه ویژه‌ای دارد؛ چرا که به بررسی و استنباط احکام فقهی از آیات قرآن می‌پردازد. آیات الاحکام، طیف گسترده‌ای از موضوعات فقهی را در بر می‌گیرد، از احکام عبادی گرفته تا احکام اجتماعی و سیاسی. این تنوع، ضرورت وجود منبعی جامع و کامل را آشکار می‌سازد. با این حال، منابع موجود در این زمینه، اغلب به نظرات شخصی مؤلفان محدود شده و از پوشش کامل دیدگاه‌های فقهای شیعه و مقایسه با مذاهب دیگر باز می‌مانند.
پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (علیه‌السلام) با درک این نیاز و با هدف پاسخگویی به نیازهای روز جامعه، از سال 1389 اقدام به تدوین «موسوعه آیات الاحکام» نموده است؛ مجموعه‌ای جامع که با هدف گردآوری نظرات فقهای شیعه، استخراج روایات مرتبط و مقایسه با مذاهب اهل سنت، به تبیین دقیق و جامع آیات الاحکام می‌پردازد. این اثر ارزشمند، که در سه بخش اصلی طراحی شده و با روشی دقیق و با استفاده از منابع معتبر تدوین شده است، تلاش دارد تا با زبانی شیوا و رسا، گامی مؤثر در جهت ترویج معارف قرآن، پاسخگویی به شبهات مطرح شده و ارائه دیدگاه‌های فقهی در مورد مسائل مستحدثه و جدید بردارد.
حجت‌الاسلام والمسلمین قدرت انصاری، از جمله پژوهشگران برجسته حوزه علوم قرآنی با سوابق علمی درخشان، سال‌هاست که با تسلط بر علوم قرآنی، تجربه طولانی در تحقیق و پژوهش و تعهد به ارائه اثری دقیق و جامع، در زمینه آیات الاحکام به تحقیق و پژوهش مشغول است. حاصل این تلاش‌ها، تألیف «موسوعه آیات الاحکام» است که به عنوان اثری مرجع در این حوزه شناخته می‌شود.
در این گفتگو که در دو بخش تنظیم شده است، به بررسی زوایای مختلف این اثر و بهره‌مندی از تجربیات و دیدگاه‌های مؤلف آن در حوزه فقه و مطالعات قرآنی می‌پردازیم: بخش نخست، به انگیزه‌ها و ویژگی‌های منحصربه‌فرد «موسوعه آیات الاحکام» اختصاص دارد.
- حضرت حجت‌الاسلام والمسلمین انصاری، از اینکه وقت گرانبهای خود را در اختیار ما قرار دادید و دعوت ما را برای انجام این گفت‌وگو پذیرفتید، صمیمانه سپاسگزاریم. «موسوعه آیات الاحکام»، اثری ارزشمند و ماندگار است که سال‌ها تلاش و تحقیق شما آن را به ثمر رسانده. هدف ما در این نشست، بررسی زوایای مختلف این اثر و بهره‌مندی از تجربیات و دیدگاه‌های شما در حوزه فقه و مطالعات قرآنی است. به عنوان سؤال نخست بفرمایید که انگیزه اصلی شما از تألیف «موسوعه آیات الاحکام» چه بود؟ چه نیازی در حوزه فقه و مطالعات قرآنی شما را به این کار ترغیب کرد؟
بسم الله الرحمن الرحیم. الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا و نبینا محمد و آله الطاهرین. ضمن تشکر و قدردانی از جنابعالی و دست‌اندرکاران، به عرض محترم می‌رسانم که انگیزه و هدف این تحقیق، در حقیقت، اهمیت و نیاز به آیات الاحکام است. دو موضوع در این میان حائز اهمیت است؛ یکی خود تفسیر، که اهمیت آن با توجه به اهمیت قرآن بر کسی پوشیده نیست. بر طبق حدیث معروف آقا رسول الله (صلی الله علیه و آله) که فرمودند: «اِذَا التَبَسَت عَلَیکُمُ الفِتَنُ، کَقِطَعِ الَّیلِ المُظلِمِ فَعَلَیکُم بِالقُرآنِ» (هنگامی که فتنه‌ها چون پاره‌های شب تاریک شما را در خود پیچید، به قرآن تمسک جویید). این حدیث در کافی شریف و منابع اهل سنت نیز نقل شده است. همچنین در عظمت قرآن، امیرالمومنین علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «اعلَمُوا أنَّ هذا القرآنَ هُو الناصِحُ الذي لا يَغُشُّ، و الهادي الذي لا يُضِلُّ، و المُحَدِّثُ الذي لا يَكذِبُ» (آگاه باشید که این قرآن یگانه خیرخواهی است که تقلب و خیانت نمی‌کند و هدایتگری است که گمراه نمی‌نماید و سخنگویی است که دروغ نمی‌گوید) (نهج البلاغه، خطبه 176). همچنین پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «حَمَلَةُ الْقُرْآنِ هُمُ الْمَعْرُوفُونَ عِنْدَ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ، الْمُسْتَجَابُ دُعَاؤُهُمْ عِنْدَ أَهْلِ الْأَرْضِ» (حاملان قرآن، نزد اهل آسمان شناخته شده‌اند و دعایشان نزد اهل زمین مستجاب است).
یک موضوع، آیات الاحکام و طرف دیگر آن، قرآن و تفسیر قرآن است که اهمیت آن روشن است و نیازی به بیان ندارد. موضوع دیگر، مربوط به فقه است. بعد از علم اعتقادات، علمی با اهمیت‌تر از علم فقه نداریم. فقه مورد نیاز جامعه انسانی، از صغیر تا کبیر، در تمام شئون است و علمی گسترده و لازم برای همه است. تحقیق در آن امری روشن و از وظایف حوزه است. یکی از برنامه‌های اصلی حوزه، تحقیق در فقه و فقاهت است. مسائل مستحدثه و جدیدی که پیش آمده، اهمیت آن را روشن می‌کند.
در روایتی از آقا رسول الله (صلی الله علیه و آله) نقل شده که واجب است در آن تحقیق شود. در بعضی از روایات آمده است: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ» (طلب علم بر هر مسلمانی واجب است). علما این علم را بر علم فقه تطبیق داده‌اند؛ یعنی مسائل حلال و حرام و مسائل مورد نیاز جامعه را بیان می‌کنند. این علم، عظمت بسیار دارد. «فان تعلمه حسنة» (یادگیری آن حسنه است) و «طلبه عبادة» (طلب آن عبادت است). گفتگو در مسائل فقهی به منزله تسبیح است. عمل به مسائل فقهی، مانند جهاد فی سبیل الله است. تعلیم دادن این علم به کسی که نمی‌داند، به منزله صدقه و کارهایی است که به عنوان قربتاً الی الله انجام می‌شود.
به این دلیل که این مسائل حلال و حرام و آنچه مورد نیاز جامعه است، در هر زمانی، فرقی نمی‌کند چه زمانی گذشته و چه زمانی حال، تمام مسائلی که مردم دارند، قسمت عمده و اکثرش برمی‌گردد به مسائل فقهی. این ضرورت، ما را بر آن داشت که به تحقیق در «موسوعه آیات الاحکام» بپردازیم.
- با توجه به اینکه آثار متعددی در زمینه آیات الاحکام وجود دارد، چه ویژگی‌های منحصربه‌فردی «موسوعه آیات الاحکام» را از سایر آثار متمایز می‌کند؟
در زمینه آیات الاحکام، آثار متعددی از زمان ائمه اطهار (علیهم السلام) تاکنون به نگارش درآمده است. از جمله آثار مشهور می‌توان به «فقه القرآن» قطب‌الدین راوندی، «کنز العرفان» فاضل مقداد، «آیات الاحکام فارسی» ابوالفضل جرجانی، «زبدة البیان» مقدس اردبیلی و «مسالک الافهام» فاضل مقداد اشاره کرد.
با این حال، «موسوعه آیات الاحکام» دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است که آن را از سایر آثار متمایز می‌کند:
1. جامعیت در ارائه نظرات فقها و پوشش موضوعات مختلف: در حالی که بسیاری از آثار موجود، نظرات شخصی مؤلفان را ارائه می‌کنند، «موسوعه آیات الاحکام» تلاش می‌کند تا نظرات مشهور فقهای شیعه در طول تاریخ را گردآوری و ارائه کند. این امر، به مخاطب امکان می‌دهد تا با دیدگاه‌های مختلف در زمینه آیات الاحکام آشنا شود. همچنین، این اثر تلاش می‌کند تا تمامی آیات الاحکام را به همراه نظرات فقها، روایات مرتبط و مقایسه با مذاهب اهل سنت، پوشش دهد.
2. استخراج روایات مرتبط: این موسوعه، روایات متعددی را که در تفسیر آیات الاحکام وارد شده‌اند، جمع‌آوری و در ذیل آیات مربوطه ارائه می‌کند. این امر، به فهم عمیق‌تر آیات و ارتباط آن‌ها با روایات کمک می‌کند.
3. تطبیق با نظرات اهل سنت و ترویج گفت‌وگو بین مذاهب: یکی دیگر از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این اثر، تطبیق نظرات فقهای شیعه با نظرات اهل سنت در زمینه آیات الاحکام است. این امر، به مخاطب امکان می‌دهد تا با دیدگاه‌های مختلف در مذاهب اسلامی آشنا شود و به مقایسه و تحلیل آن‌ها بپردازد. همچنین، این رویکرد به ترویج گفت‌وگو و تعامل بین مذاهب اسلامی کمک می‌کند.
4. پوشش مسائل مستحدثه و پاسخگویی به نیازهای روز جامعه: «موسوعه آیات الاحکام» تلاش می‌کند تا به بررسی و تحلیل آیاتی که به مسائل مستحدثه و جدید مربوط می‌شوند، بپردازد. این امر، به روزآمدی و کاربردی شدن این اثر کمک می‌کند. همچنین، این اثر تلاش می‌کند تا به نیازهای روز جامعه در زمینه مسائل فقهی و قرآنی پاسخ دهد.
5. پاسخگویی به شبهات و ترویج معارف قرآن: این اثر تلاش دارد به شبهاتی که درباره فقه شیعه مطرح می‌شود، پاسخ دهد. این ویژگی، به ترویج معارف قرآن و پاسخگویی به شبهات مطرح شده کمک می‌کند.
با توجه به این ویژگی‌ها، «موسوعه آیات الاحکام» به عنوان اثری جامع، منسجم و کاربردی در زمینه آیات الاحکام شناخته می‌شود.
- تطبیق و مقایسه نظرات فقهای شیعه با مذاهب اهل سنت، یکی از اهداف اصلی این موسوعه است. این رویکرد چه اهمیتی در تقریب مذاهب اسلامی دارد؟
یکی از مهم‌ترین دلایل این تطبیق، پاسخ به شبهه‌ای است که برخی از برادران اهل سنت مطرح می‌کنند. آن‌ها معتقدند که فقهای شیعه کمتر از آیات الاحکام و قرآن در استنباط احکام استفاده می‌کنند و بیشتر به روایات استناد می‌کنند. این تطبیق نشان می‌دهد که فقهای شیعه نیز مانند فقهای اهل سنت، بلکه در مواردی بیشتر از آن‌ها، از آیات الاحکام استفاده می‌کنند.
هدف دیگر این تطبیق، ایجاد فرصتی برای مقایسه نظرات فقهای شیعه و اهل سنت توسط افراد منصف است تا خودشان قضاوت کنند. همچنین، با توجه به اینکه برخی از علمای اهل سنت، کتب شیعه را مطالعه نمی‌کنند، این تطبیق فرصتی را فراهم می‌کند تا نظرات فقهای شیعه در کنار نظرات فقهای اهل سنت ارائه شود و این امر می‌تواند به ترویج و تبلیغ فقه اهل بیت (علیهم السلام) کمک کند.
این رویکرد، علاوه بر پاسخگویی به شبهات و ایجاد فرصت برای مقایسه نظرات، به ایجاد تفاهم و همدلی بین مذاهب اسلامی نیز کمک می‌کند. به عنوان مثال، این رویکرد به پیروان مذاهب مختلف امکان می‌دهد تا با دیدگاه‌های یکدیگر آشنا شوند و به نقاط مشترک و اختلافات خود پی ببرند. همچنین، ارائه نظرات فقهای شیعه در کنار نظرات فقهای اهل سنت، به مخاطبان امکان می‌دهد تا با استدلال‌های فقهی شیعه آشنا شوند و به حقانیت آن پی ببرند.
به طور کلی، تطبیق و مقایسه نظرات فقهای شیعه و اهل سنت در «موسوعه آیات الاحکام» دارای دو اهمیت اصلی است:
1. پاسخ به شبهات و ایجاد تفاهم: این رویکرد، به شبهاتی که درباره استفاده فقهای شیعه از آیات الاحکام مطرح می‌شود، پاسخ می‌دهد و به ایجاد تفاهم و همدلی بین مذاهب اسلامی کمک می‌کند.
2. تقریب مذاهب و ترویج فقه اهل بیت (علیهم السلام): این رویکرد، فرصتی را برای مقایسه و تحلیل نظرات فقهای شیعه و اهل سنت فراهم می‌کند و به ترویج و تبلیغ فقه اهل بیت (علیهم السلام) و تقویت وحدت اسلامی کمک می‌کند.