به گزارش روابط عمومی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (علیه‌السلام)، دومین جلسه از دوره آموزشی «آشنایی با طراحی اسلامی سکوهای مجازی و نقد الگوهای موجود» با حضور حجت‌الاسلام رضا سامان، حجت‌الاسلام امینی و دکتر کاظمی از پژوهشگران فضای مجازی در سالن امام رضا (علیه‌السلام) دانشگاه معارف اسلامی برگزار شد.
«زمينه‌های اجتماعی و ارزشی در طراحی سکوهای مجازی»
در بخش اول این جلسه که به همت کارگروه مطالعات فضای مجازی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (علیه‌السلام) برگزار شد، دکتر کاظمی عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی به بررسی چالش‌ها و فرصت‌های موجود در طراحی سکوهای مجازی اسلامی و نقد الگوهای موجود پرداخت.
لزوم توجه به زمینه‌های اجتماعی در طراحی سکوهای مجازی
وی در ابتدای سخنان خود، به اهمیت توجه به زمینه‌های اجتماعی در طراحی سکوهای مجازی اشاره کرد و گفت: «تصوری که از بازارسازی در حوزه فضای مجازی وجود دارد این است که ما یک فضای آماده می‌کنیم و سپس افراد با ورود خود می‌توانند از جنبه‌های مختلف آن بهره‌مند شوند. اما ورود ما معمولاً یک ورود اولیه است و برای ورود دقیق و صحیح، یک ورود ثانویه لازم است.»
پژوهشگر فضای مجازی در ادامه افزود: «ورودهای ثانویه هستند که تبدیل به بازار و تجاری‌سازی می‌شوند و زمینه‌های اجتماعی دارند. در غرب هم همین‌طور بوده و بازارهای عمده از آمازون گرفته تا مایکروسافت و امثالهم، همگی ورودی داشته‌اند که از لحاظ اجتماعی زمینه‌هایش وجود داشته است.»
کشف و توسعه شبکه‌های اجتماعی موجود
دکتر کاظمی با اشاره به اینکه نمی‌توان از ابتدا یک صنعت جدید را ساخت، بلکه باید شبکه‌های اجتماعی موجود را کشف و آنها را توسعه داد، گفت: «ما باید بفهمیم این شبکه اجتماعی که الان در میدان وجود دارد و می‌تواند تبدیل به یک مسئله تجاری شود، چیست و چگونه می‌توان آن را کشف کرد. این‌طور نیست که ما از اول بخواهیم یک صنعت جدیدی بسازیم.»
بررسی نمونه‌های موفق جهانی
وی در ادامه سخنان خود به بررسی نمونه‌های موفق جهانی مانند آمازون و فیس‌بوک پرداخت و گفت: «آمازون با استفاده از زمینه‌های علمی و دیپلماسی علمی که در آمریکا وجود داشت، توانست بازار خود را گسترش دهد. فیس‌بوک نیز با استفاده از نیاز دانشجویان به دوستیابی در فضای دانشگاهی، توانست به یک پلتفرم جهانی تبدیل شود.»
اهمیت تحلیل شبکه در طراحی سکوهای مجازی
استادیار فرهنگ و ارتباطات در بخش دیگری از سخنان خود به اهمیت تحلیل شبکه در طراحی سکوهای مجازی اشاره کرد و گفت: «در غرب بحث تحلیل شبکه را مطرح می‌کنند. ما نیز باید به این موضوع توجه کنیم و شبکه‌های اجتماعی موجود را تحلیل کنیم تا بتوانیم بر اساس آن، سکوی مجازی مناسب را طراحی کنیم.»
لزوم توجه به مفاهیم و ارزش‌های اسلامی
وی همچنین به لزوم توجه به مفاهیم و ارزش‌های اسلامی در طراحی سکوهای مجازی اشاره کرد و گفت: «ما باید بتوانیم مفاهیم و ارزش‌های اسلامی را در سکوهای مجازی خود توسعه دهیم و آنها را به گونه‌ای ارائه کنیم که برای عموم مردم قابل فهم باشد.»
چالش‌های طراحی سکوهای مجازی اسلامی
دکتر کاظمی در پایان سخنان خود به چالش‌های موجود در طراحی سکوهای مجازی اسلامی اشاره کرد و گفت: «یکی از چالش‌های مهم، نحوه تعامل با افکار مختلف در فضای مجازی است. ما باید بتوانیم فضایی را ایجاد کنیم که افراد با افکار مختلف بتوانند در آن به گفت‌وگو و تبادل نظر بپردازند.»
«پایش محتوا در سکوهای مجازی»
دومین جلسه از دوره آموزشی «آشنایی با طراحی اسلامی سکوهای مجازی و نقد الگوهای موجود» با ارائه حجت‌الاسلام امینی دبیر ستاد راهبری فضای مجازی حوزه، ادامه یافت. در این بخش، حجت‌الاسلام امینی به تحلیل آماری کاربران و محتوای پیام‌رسان‌ها، چالش‌های پایش محتوا و راهکارهای پیشنهادی پرداخت.
تحلیل آماری کاربران و محتوای پیام‌رسان‌ها
حجت‌الاسلام امینی در ابتدای سخنان خود و در تحلیل آماری کاربران و محتوای پیام‌رسان‌های مختلف گفت: «درصد بالایی از کاربران پیام‌رسان‌ها (بالای ۹۰ درصد) را کاربران عمومی و مردم عادی تشکیل می‌دهند که دنبال‌کننده هستند. در مقابل، درصد کمی از کاربران (حدود یکی دو درصد) سلبریتی‌ها و کانال‌دارهای بزرگ هستند و درصد کمتری نیز مدیران مجموعه‌ها (شاید حدود ده درصد) می‌باشند.»
وی با اشاره به آمار ایتا افزود: «از حدود ۳۵ میلیون کاربر ماهانه ایتا، حدود ۹۷ درصد کاربر عادی و حدود ۴۰۰ نفر کانال‌دار بزرگ هستند. این در حالی است که کل کانال‌های ایتا نزدیک به ۸ میلیون است.»
دبیر ستاد راهبری فضای مجازی حوزه سپس به بررسی میزان پیام‌های جابجا شده در پیام‌رسان‌ها پرداخت و گفت: «در روزانه حجم زیادی پیام بین افراد و گروه‌ها و کانال‌ها در پیام‌رسان‌ها جابجا می‌شود که نیاز به تحلیل و بررسی دارد.»
چالش‌های پایش محتوا
وی در ادامه سخنان خود به چالش‌های پایش محتوا در پیام‌رسان‌ها اشاره کرد و گفت: «یکی از چالش‌های اصلی، نحوه مدیریت محتوای منتشر شده توسط کاربران است. آیا باید همه محتواها آزاد و رها باشد یا باید نظارتی بر آن وجود داشته باشد؟»
این پژوهشگر فضای مجازی با اشاره به سخنان رهبر انقلاب در سال‌های ۷۶ و ۹۲ در مورد هدایت افکار عمومی، به اهمیت تصمیم‌گیری در مورد نحوه انتشار محتوا در فضای مجازی اشاره کرد.
حجت‌الاسلام امینی سپس به چالش‌های فنی، حقوقی، فرهنگی، فقهی، اخلاقی و مدیریتی در پایش محتوا پرداخت و هر یک را به تفصیل شرح داد.
چالش‌های فنی
• محدودیت‌های پردازش زبان برای گویش‌های محلی
• نفوذپذیری سامانه‌ها از طریق VPNها و پروکسی‌ها
چالش‌های حقوقی
• تعارض قانون مجازات اسلامی با قوانین بین‌المللی حریم خصوصی
• ابهام در تعریف مصادیق محتوای مضر
چالش‌های فرهنگی
• تنش بین ارزش‌های سنتی و نیازهای نسل دیجیتال
چالش‌های فقهی
• تشخیص دقیق محتوای حرام و مکروه در موارد مبهم
• مسئولیت شرعی سکوها به عنوان آلات مشترک
چالش‌های اخلاقی
• تضاد منافع اقتصادی و اخلاقی
• شیوه‌های نامحسوس سانسور
• تبعیض‌های سیستماتیک
چالش‌های مدیریتی
• عدم شفافیت در فرایندها
• نیاز به ایجاد یک هیئت نظارتی مستقل متشکل از فقها و کارشناسان فنی
• چالش‌های مقیاس‌پذیری
راهکارهای پیشنهادی
دبیر ستاد راهبری فضای مجازی حوزه در ادامه به ارائه راهکارهایی برای حل چالش‌های پایش محتوا پرداخت و گفت: «برای حل این چالش‌ها، نیاز به استفاده از ابزارهای هوشمند مانند هوش مصنوعی و الگوریتم‌ها، ایجاد هیئت نظارتی مستقل، شفافیت در فرایندها و توجه به نظرات کاربران داریم.»
وی همچنین به اهمیت آموزش و فرهنگ‌سازی در زمینه استفاده صحیح از فضای مجازی اشاره کرد.
تأثیر پایش محتوا بر اعتماد عمومی
حجت‌الاسلام امینی در بخش دیگری از سخنان خود به تأثیر پایش محتوا بر اعتماد عمومی اشاره کرد و گفت: «برخلاف تصور برخی، پایش قوی و خوب محتوا نه تنها باعث ریزش کاربران نمی‌شود، بلکه اتفاقاً امنیت و آسایش را برای آنها به ارمغان می‌آورد و اعتمادشان را جلب می‌کند.»
وی با ذکر مثال‌هایی از پیام‌رسان‌های داخلی، تأکید کرد که اعمال قانون و رعایت حدود الهی در فضای مجازی، امنیت و آرامش را برای کاربران به همراه دارد و باعث افزایش اعتماد آنها می‌شود.
لزوم برخوردهای ایجابی در کنار برخوردهای سلبی
پژوهشگر فضای مجازی با اشاره به اینکه برخوردهای سلبی (حذفی) به تنهایی کافی نیست، بر لزوم برخوردهای ایجابی نیز تأکید کرد و گفت: «در کنار حذف محتواهای نامناسب، باید به تولید و ترویج محتوای مناسب نیز توجه کنیم.»
وی با ذکر مثالی از نحوه برخورد با کاربرانی که محتوای نامناسب (مانند کی‌پاپ) منتشر می‌کنند، گفت: «به جای اخراج و طرد این افراد، می‌توان با آنها صحبت کرد و محتوای مناسب را به آنها معرفی کرد و حتی از آنها خواست که در تولید محتوای مناسب مشارکت کنند.»
چالش‌های موجود در پیام‌رسان‌های خارجی
حجت‌الاسلام امینی همچنین به چالش‌های موجود در پیام‌رسان‌های خارجی اشاره کرد و گفت: «پیام‌رسان‌های خارجی به دلیل اینکه مولود و ساخته شده توسط بیگانگان هستند، نمی‌توانند به طور کامل با فرهنگ و ارزش‌های ما سازگار باشند.»
وی تأکید کرد که برای حل این مشکل، باید پیام‌رسان‌های بومی خود را توسعه دهیم و با ایجاد قوانین و ریل‌گذاری‌های مناسب، آنها را به سمت مدینه فاضله اسلامی سوق دهیم.
لزوم توجه به کسب و کارهای کوچک در پیام‌رسان‌های داخلی
دبیر ستاد راهبری فضای مجازی حوزه با اشاره به اینکه مدل‌های تبلیغاتی فعلی در پیام‌رسان‌ها بیشتر به نفع کسب و کارهای بزرگ است، بر لزوم توجه به کسب و کارهای کوچک نیز تأکید کرد و گفت: «باید راهکارهایی برای حمایت از کسب و کارهای کوچک در پیام‌رسان‌های داخلی اندیشیده شود تا آنها نیز بتوانند در بازار اسلامی حضور داشته باشند.»
وی در پایان سخنان خود بار دیگر بر اهمیت پایش محتوا و توجه به نیازهای کاربران در طراحی سکوهای مجازی اسلامی تأکید کرد و گفت: «با رعایت حدود الهی و توجه به ارزش‌های اسلامی، می‌توانیم فضایی امن و سالم را برای کاربران در فضای مجازی فراهم کنیم.»
«الگوهای اسلامی در طراحی و تدبیر فضای مجازی»
در ادامه و در بخش سوم این جلسه، حجت‌الاسلام رضا سامان، مدیر کارگروه مطالعات فضای مجازی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (علیه‌السلام) در سخنانی به سه لایه اصلی در فضای مجازی اشاره کرد:
• طراحی ارزش پیشنهادی و ایده محوری: که جهت‌گیری سکو را تعیین می‌کند.
• تدبیر سکو: که شامل بحث پالایش محتوا و مدیریت آن می‌شود.
• ظرف و قالب: که به بستر و پلتفرم سکو اشاره دارد.
وی تأکید کرد که هر یک از این لایه‌ها نیازمند بررسی و بحث مفصل است و نمی‌توان به سرعت در مورد آنها جمع‌بندی کرد.
تدبیر سکو و نقش اجتماعی آن
حجت‌الاسلام سامان با اشاره به اهمیت نقش اجتماعی سکو در تدبیر آن، گفت: «تا زمانی که نقش اجتماعی سکو مشخص نشود، نمی‌توان در مورد مداخلات آن تصمیم‌گیری کرد. آیا این سکو یک بازار است، یک بنگاه است، یک نهاد حکمرانی است یا یک شهر؟»
مدیر کارگروه مطالعات فضای مجازی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (علیه‌السلام) افزود: «مالکیت فضا، آزادی‌های فردی و تعیین حدود مداخلات از دیگر مسائل مهم در تدبیر سکو است که نیازمند بحث و بررسی جدی است.»
تعریف نیاز و جذابیت در الگوی اسلامی
حجت‌الاسلام سامان با اشاره به تفاوت تعریف نیاز و جذابیت در الگوی اسلامی و غربی، گفت: «در الگوی اسلامی، نیازها و جذابیت‌ها باید بر اساس ارزش‌های دینی و اخلاقی تعریف شوند، نه صرفاً بر اساس خواسته‌های فردی و تمایلات بازار.»
الگوهای هنجاری و شیوه اعمال ریپورت
وی با اشاره به اهمیت الگوهای هنجاری در فضای اسلامی، گفت: «الگوهای هنجاری متعددی در دین اسلام وجود دارد که باید در طراحی سکوها و شیوه اعمال ریپورت مورد توجه قرار گیرند. ارشاد جاهل، امر به معروف و تبیین از جمله این الگوها هستند.»
لحاظ مخاطب و مواجهه تربیتی
حجت‌الاسلام سامان با تأکید بر اهمیت مخاطب‌شناسی در تدبیر سکو، گفت: «باید مخاطب خود را به خوبی بشناسیم و با توجه به ویژگی‌های آنها،intervention مناسب را طراحی کنیم. مواجهه تربیتی نیز از جمله مسائل مهم در تدبیر سکو است که باید مورد توجه قرار گیرد.»
مسئولیت‌های قانونی و نظریه فرهنگی
وی با اشاره به اهمیت مسئولیت‌های قانونی و نظریه فرهنگی در تدبیر سکو، گفت: «کاربر، سکو و حاکم هر یک مسئولیت‌های قانونی خاص خود را دارند که باید مشخص و تبیین شوند. نظریه فرهنگی سکو نیز از جمله مسائل مهم است که باید با دقت مورد بررسی قرار گیرد.»
الگوی اخوت و تولید در مقابل الگوی مصرفی
وی با اشاره به الگوی مصرفی حاکم بر فضای مجازی، گفت: «در مقابل این الگو، ما الگوی اخوت و تولید را داریم که باید در طراحی سکوها و ارزش پیشنهادی آنها مورد توجه قرار گیرد.»
تفاوت‌های سکوی مصرفی و سکوی معنویت کار رشد
حجت‌الاسلام سامان در ادامه سخنان خود به تفاوت‌های سکوی مصرفی و سکوی معنویت کار رشد اشاره کرد و گفت: «این دو سکو در جنبه‌های مختلفی از جمله جایگاه مردم، نوع مواجهه با کاربران، نسبت افراد، نوع ارتباطات، ارزش‌گذاری و... با یکدیگر تفاوت دارند.»
الگوی تارعنکبوت و الگوی کندوی زنبور عسل
این پژوهشگر فضای مجازی همچنین با اشاره به دو الگوی تارعنکبوت و کندوی زنبور عسل، گفت: «الگوی تارعنکبوت نمادی از فضای مصرفی و الگوی کندوی زنبور عسل نمادی از فضای معنوی کار رشد است. هر یک از این الگوها ویژگی‌های خاص خود را دارند که باید در طراحی سکوها مورد توجه قرار گیرند.»
عناصر مهم در طراحی و مدیریت فضا
وی در ادامه سخنان خود به عناصر مهم در طراحی و مدیریت فضا اشاره کرد و گفت: «زمان، مکان، فرد، ارتباط، فضا و... از جمله عناصر مهمی هستند که باید در طراحی و مدیریت فضای مجازی مورد توجه قرار گیرند.»
دوگانه‌های مهم در طراحی و تدبیر فضا
حجت‌الاسلام سامان به دوگانه‌های مهم دیگری که در طراحی و تدبیر فضای مجازی باید مورد توجه قرار گیرند، اشاره کرد:
• فضای اصیل در مقابل فضای مدرن: فضاهای اصیل مانند مسجد، کتابخانه و حسینیه در مقابل فضاهای مدرن مانند کافه و شو قرار دارند. در فضای مجازی نیز باید به این دوگانگی توجه شود و فضاهای مجازی اصیل تقویت شوند.
• فضای با چارچوب در مقابل فضای باز: فضای با چارچوب مانند خانه و فضای باز مانند خیابان هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارند. فضای مجازی نیز باید به گونه‌ای طراحی شود که هم فضاهای با چارچوب و هم فضاهای باز را در خود جای دهد.
عناصر مهم در طراحی و مدیریت فضا
وی سپس به بیان عناصر مهم در طراحی و مدیریت فضا پرداخت:
• عنصر ارتباط: نوع ارتباط (سطحی یا عمیق)، تعداد ارتباطات و کیفیت آنها از جمله مسائل مهم در طراحی فضا است.
• عنصر فرد: تعریف کاربر، اینفلوئنسر و بلاگر و نقش هر یک در فضا از جمله مسائل مهم است.
• محتوا: نوع محتوای مورد تبادل و نحوه مدیریت آن از جمله مسائل مهم است.
• زمان و مکان: نحوه استفاده از زمان و مکان در فضای مجازی و تأثیر آن بر کاربران از جمله مسائل مهم است.
• فضا: نوع فضا (با چارچوب یا باز) و تأثیر آن بر کاربران از جمله مسائل مهم است.
الگوی ارتباطی اسلامی
حجت‌الاسلام سامان در بخش دیگری از سخنان خود به الگوی ارتباطی اسلامی اشاره کرد و گفت: «الگوی ارتباطی اسلامی باید بر اساس ارزش‌های دینی و اخلاقی باشد و به تقویت ارتباطات عمیق و پایدار بین کاربران کمک کند.»
وی در پایان سخنان خود بار دیگر بر اهمیت توجه به مبانی اسلامی در طراحی و تدبیر فضای مجازی تأکید کرد و گفت: «با توجه به این مبانی می‌توانیم فضایی سالم و مفید را برای کاربران در فضای مجازی فراهم کنیم.»
مدیر کارگروه مطالعات فضای مجازی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (علیه‌السلام، همچنین از شرکت‌کنندگان خواست که فیلم‌های کامل‌تر ارائه‌ها را که در کانال مربوطه قرار داده شده است، مشاهده کنند و نظرات خود را در مورد آنها ارائه دهند.
دومین جلسه «آشنایی با طراحی اسلامی سکوهای مجازی و نقد الگوهای موجود» با سخنان پایانی حجت‌الاسلام سامان و پرسش و پاسخ شرکت‌کنندگان به پایان رسید. در این جلسه، چالش‌ها و فرصت‌های موجود در طراحی سکوهای مجازی اسلامی و نقد الگوهای موجود به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفت و راهکارهایی برای بهبود وضعیت موجود ارائه شد.