به گزارش روابط عمومی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (ع)، یکی از دغدغه‌های امروز بشر سبک و روش دینداری است. امروزه این روش‌ها را به دو بخش سنتی و مدرن تقسیم می‌کنند که در بخش سنتی فرد سنت‌گرا پای بند به اصول و فروع دین بوده و معتقد است که همه چیز را قرآن بیان کرده و باید سخت پای بند قرآن و متون دینی باشیم و در مسائل جدید نیز ببینیم متون دینی به ما چه می‌گویند. اما فرد مدرن سعی می‌کند که متون دینی را در قالب مدرن بریزد و همه چیز را مدرن ببیند و انجام دهد حتی مسایل دینی را.
دینداری به عنوان مجموعه شناخت‌ها، عقاید، اخلاقیات، احکام دینی و تمایلات نسبتاً پایدار و مثبت نسبت به دین با کارکردهای عمده حیات بخشی، انضباط بخشی، خوشبختی و انسجام بخشی، همواره مورد توجه صاحب نظران بوده است اما چندی است که با استقبال مردمی از سرود «سلام فرمانده» و «میهمانی 10 کیلومتری غدیر» که برخی از آن به نواجتماعات مذهبی تعبیر می‌کنند و برخی هم این واژه را نمی‌پسندند، بر سبک و روش دینداری ایرانیان تأثیر گذاشته که نیازمند بررسی و تحلیلی نو است.
نشست تخصصی سیرت و صورت از سلسله نشست‌های ایران آینده که سه‌شنبه 11 مردادماه به صورت مجازی و با حضور و ارائه حجت‌الاسلام علی اصغر سهرابی معاون راهبردی و توسعه راهبری سازمان تبلیغات، علی مؤمن معاون پژوهش مرکز ملی مطالعات و سنجش دینداری، حسین مطیع عضو هیئت علمی گروه معارف دانشگاه صنعتی اصفهان و حجت‌الاسلام عبدالحسین مشکانی دبیر گروه حوزه و جامعه مرکز مطالعات راهبری حوزه برگزار شد به بررسی دلالت‌های نواجتماعات مذهبی بر سبک دینداری ایرانیان اختصاص داشت که پژوهشگران و مخاطبان پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (ع) را به مطالعه متن گزارش این نشست دعوت می‌کنیم.
ابتدا حجت‌الاسلام علی اصغر سهرابی معاون راهبردی و توسعه راهبری سازمان تبلیغات اسلامی از ترسیم یک نوع خط مشی در طراحی‌های فرهنگی سخن گفت که براساس آن انتقال پیام از عالم به جاهل شکل می‌گیرد. این پیام شامل محتوا و حرف حقی است که یک عالم می‌تواند با شکل دادن گردهمایی یا از طریق طراحی برنامه‌های فرهنگی در مناسبت‌های مختلف به جاهل برساند.
وی مشارکت عمومی و جمعی با حضور مردم برای خلق یک پیام را ضروری خواند و با بیان اینکه مشارکت مردم می‌تواند معنایی را خلق کند و این پیام و معنا را به دیگران که از مخاطبان و بینندگان این صحنه هستند برساند، به تحلیل اجتماعاتی مانند «سلام فرمانده» و «میهمانی 10 کیلومتری غدیر» پرداخت و آن را در کنار مجموعه اقداماتی که برای بالا بردن معرفت و بصیرت جامعه طراحی می‌شود، ارزیابی کرد.
معاون راهبردی و توسعه راهبری سازمان تبلیغات اسلامی افزود: پیام‌های تبلیغی در قالب محصولات رسانه‌ای، فرهنگی و گفت‌گوها به جامعه مخاطب ارائه می‌شود اما وقتی بحث مشارکت مردم است و می‌گوییم عموم مردم در میدان‌هایی حاضر و در تولید پیام و محتوا مشارکت کنند، پیشنهاد به تشکیل اجتماعاتی است که در آن با صرف حضور مردم، معنا، محتوا و پیام، خلق، توزیع، دریافت و مصرف می‌شود.
اجتماعات مردمی از مصادیق شعائر الهی
وی اجتماعات و حضور مردم را یکی از مصادیق شعائر الهی دانست و با بیان اینکه این اجتماعات نشانه یک حقیقت و نیازمند بروز و ظهور است، گفت: یکی از قالب‌هایی که می‌تواند جزو مصادیق شعائر الله باشد این است که مردم حول یک هدف واحد جمع شوند. اینجا مهم نیست چه گفتگویی بین آنها رخ می‌دهد و آیا همه اهداف و افکار واحد دارند یا خیر؟ اما چون با یک دعوت واحد در یک جای واحد جمع می‌شوند، یک پیام را خلق می‌کنند و این پیام نیز با خلق نشانه و دلالتی، سبب بروز و ظهور یک حقیقت در بطن جامعه می‌شود.
حجت‌الاسلام سهرابی در ادامه بر انجام افکارسنجی با هدف تبیین و آشکارسازی حرکت‌های جمعی مردم و لزوم تحلیل و بررسی آن با توجه به ابعاد جمعیت، شکل، مناسبت و مکان خلق کننده معنا تأکید کرد و افزود: در سرود سلام فرمانده می‌بینیم که یک اتفاق کاملا انقلابی، آرمانی، شیعی و با پیام‌های غلیظ، تندوتیز مطرح می‌شود که همه شرکت کنندگان به زبان می‌آورند و کسی حس تمایز ندارد.
وی گفت: هرچند ممکن است اجتماعاتی رقم بخورد و جریانات متعدد و متکثری در این اجتماع مشارکت کنند و آن پیام و معنا هم به درستی خلق نشود و شکل نگیرد، یعنی کسی که صحنه را روایت می‌کند به زعم خود، از آنچه بهره می‌برد روایت کند، اما در سرود «سلام فرمانده» و «میهمانی 10 کیلومتری عید غدیر» همه خواستار یک معنا بودند؛ عده‌ای با مشارکت خود، معنای مشترکی را خلق کردند. مشارکت مردم نیز همواره دارای یک خط انتقال پیام و محتوای دینی نیست، بلکه می‌توان آنها را در خلق معنا مشارکت داد.
معاون راهبردی و توسعه راهبری سازمان تبلیغات اسلامی در پاسخ به این سئوال که برخی مطرح می‌کنند که این اجتماعات چندان مردمی نبوده و بیشتر قدرت حاکمیت است که آنان را اینگونه به صحنه می‌آورد، توجه به فلسفه تشکیل حکومت به ویژه حکومت جمهوری اسلامی ایران را که ذیل اندیشه امام شکل گرفته و در آن مردم‌سالاری محور بوده است را متذکر شد و اظهار داشت: حکومت جمهوری اسلامی ایران با آن ساختار و تشکیلات برای این بود که مردم به صحنه بیایند و حقیقت مردم شکل بگیرد.
وی با بیان اینکه اگر حکومت زمینه را برای اجتماعات عظیم مردمی فراهم کند، تعارضی با مردمی بودن ندارد، آزادگی مردم ایران را برای مشارکت در مناسبت‌های مختلف به ویژه انتخابات ریاست جمهوری و مجلس شورای اسلامی یادآور شد و افزود: اگر سه میلیون نفر قبول می‌کنند که با وجود هوای گرم و برخورد به مشکل ترافیک در جشن بزرگ غدیر شرکت کنند انتخاب خودشان است.
حجت‌الاسلام سهرابی با بیان اینکه حاکمیت جمهوری اسلامی شکل گرفت تا قدرت مردم را ظهور و بروز دهد، ابراز کرد: در مسیر 10 کیلومتری ششصد موکب مردمی به ارائه خدمات متنوع می‌پرداختند و موکب سازمانی وجود نداشت؛ همه موکب‌ها و مجموعه‌ها مردمی بودند و از آنچه پذیرایی می‌کردند از مردم و مقدورات خودشان بود و با این امکانات جشن را برگزار کردند. در حالی که در سراسر مسیر راهپیمایی 22 بهمن از میدان انقلاب تا میدان آزادی ارگان‌های مختلف غرفه دارند و اگر از گروه‌های مردمی بخواهند غرفه بگیرند و خدمتی را به مردم ارائه دهند به سختی امکان‌پذیر است و یا ظرفیتی وجود ندارد.
وی با بیان اینکه عده‌ای مطرح می‌کنند ممکن است که این پدیده اجتماعی دچار آسیب شعائرسازی و شعائرزدگی شود، آسیب شعارزدگی را یکی از نگرانی‌ها متدینان دانست و تصریح کرد: نگرانی ما در سرود سلام فرمانده این بود که هر گروهی سرودی به مناسبت‌های مختلف بخواند که قالبا این اتفاق می‌افتد و فکر می‌کنند هر سرودی می‌تواند در جامعه اجرا و مردم برای هم‌خوانی و توسعه و ترویج آن به میدان بیایند.
معاون راهبردی و توسعه راهبری سازمان تبلیغات اسلامی یادآور شد: جامعه یک ظرفیتی دارد و تا حدی هم همراهی می‌کند، اما اگر از جایی ببیند که یک مسئله‌ای از اعتدال خود خارج می‌شود عقب‌نشینی خواهد کرد.
وی با اشاره به اینکه سرود یا راهپیمایی ظرفیتی مشخص دارد و قرار نیست برای هر مناسبتی یک راهپیمایی به راه انداخت، گفت: شعائر و اجتماعات برای نشان دادن حیات دین در جامعه و حیات دین در جان مردم بسیار راهبردی و کاربردی است، اما باید ظرفیت اجتماعی مردم هم در نظر گرفته شود.
حجت‌الاسلام سهرابی با بیان اینکه حضور یکصد هزار نفر در استادیوم آزادی نشان می‌دهد که پیام سرود سلام فرمانده آنقدر قدرتمند خلق، مخابره و دریافت می‌شود که حرفی در آن باقی نمی‌ماند، اظهار داشت: اگر حاکمیت می‌خواست با یک فشار اجتماعی این سرود را پیش ببرد مردم مشارکت نمی‌کردند؛ مردم این سرود را انتخاب کردند و با این انتخاب به ابراز آنچه در ضمیر، عقیده و گرایش خودشان بود پرداختند.
جامعه پویا نیازمند تشکیل اجتماعات خودجوش مردمی
در بخش دیگری از این نشست تخصصی، علی مؤمن معاون پژوهش مرکز ملی مطالعات و سنجش دینداری به بررسی دلالت‌های نواجتماعات مذهبی بر سبک دینداری ایرانیان پرداخت و با بیان اینکه سبک دینداری با سنجش دینداری و وضعیت دینداری تفاوت دارد، شناخت سبک دینداری را نیازمند یک فهم متفاوت از بحث‌هایی دانست که به وسیله سنجش و پرسش‌نامه گرفته می‌شود و براساس آن مشخص می‌شود چند درصد جامعه دیندار بوده و چند درصد دیندار نیستند.
وی با اشاره به معنای متفاوتی که سبک دینداری به ذهن متبادر می‌کند، از مظاهر رفتاری، انتخابی، اولویت‌بندی در زندگی روزمره و انتخاب‌هایی که افراد جامعه می‌توانند داشته باشند به عنوان معانی این سبک نام برد و بر ضرورت پرداختن به سبک دینداری در معنای جمعی، اجتماعی و فرهنگی تأکید کرد و داشتن نگاه فردی را در این زمینه کارآمد ندانست.
معاون پژوهش مرکز ملی مطالعات و سنجش دینداری با بیان اینکه سطح تحلیل ایرانیان با همه تنوعات قومی، سنی و تحصیلی بسیار بالا است، اجتماعات را فارغ از مذهبی و غیرمذهبی بودن نیازمند بررسی دانست و تشکیل آن را به عنوان ضرورت وجود یک جامعه پویا مهم ارزیابی کرد.
وی با اشاره به شکل‌گیری انواع و اقسام اجتماعات پیرامون مسائل مختلف، شناخت محتوا و اهدافی که جامعه در این اجتماعات به دنبال آن است را ضروری خواند و تصریح کرد: جامعه با شکل‌دهی به این اجتماعات حیات خود را تثبیت می‌کند و افراد در موضوعی که جمع را شکل می‌دهد کنار هم قوت قلب می‌گیرند و جسارت عمل پیدا می‌کنند.
مؤمن تشکیل اجتماعات را به سبب ارزش‌ها و خواسته‌هایی دانست که برای جامعه مهم است و می‌خواهد آنها را حفظ و ترویج کرده و در حقیقت یک تحولی را از طریق آن مدیریت کند.
وی با بیان اینکه اجتماعات بهترین ابزار تحول و ایجاد تغییر فرهنگی اجتماعی در سطوح مختلف است، گفت: مردم با مشارکت در این اجتماعات یا همگن شدن با آن، تغییر و تحولاتی که حکومت به دنبال آن است را درونی می‌کنند. اگر بخواهیم یک شعار و آرمانی را در جامعه عمومی کرده و در سطح فرهنگ عمومی توسعه دهیم به طور حتم نیازمند اجتماعاتی هستیم که در آن مناسک و مراسم متناسب اجرا شود.
معاون پژوهش مرکز ملی مطالعات و سنجش دینداری در ادامه از احساس تعلق و ارتباط عاطفی که مردم با حضور در اجتماعات برقرار می‌کنند یاد کرد و افزود: این احساس با عواطف روزمره زندگی متفاوت است؛ این حضور، پایه‌ای برای فهم، ارزیابی، رفتار و عملکرد درونی فرد است و این احساس به نوعی در فرد پایدار می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: این اجتماعات با گذشت زمان نهادها، ساختارها و فرهنگ‌های متناسب با خود را شکل می‌دهند، همه جوامع به این اجتماعات نیاز دارند که از مراسم خرد و کوچک شروع می‌شود تا به اجتماعاتی که جنبه ملی دارند.
مؤمن درباره اجتماعات مذهبی نیز با طرح چند سئوال مبنی بر اینکه آیا حقّ داشتن اجتماعات دینی را داریم؟ آیا اینگونه اجتماع‌ها به واسطه دینی بودن بدعت است؟ آیا مراسم غدیر که برگزار شد بدعت بود؟ توضیحاتی ارائه کرد و گفت: تمام اجتماعاتی که در جامعه پایدار می‌مانند و استمرار دارند از اجتماعات قبلی زاییده می‌شوند و به صورت بسیار مستقیم به موضوعات دینی یا خواسته‌ها و عقاید دینی ارتباط پیدا می‌کنند.
وی با بیان اینکه اجتماع جدید در یک جامعه از دل اجتماعات قبلی آن جامعه شکل می‌گیرد و رشد پیدا می‌کند، اجتماعات دینی «سلام فرمانده» و «جشن 10 کیلومتری غدیر» را هرچند نو اما برای دو سه سال اخیر ندانست و اظهار داشت: اجتماعات متعددی در طول صد و پنجاه سال شکل گرفته است؛ از بسط نشینی علما تا جلسات دیوانگان حسین و اگر آن اجتماعات قبلی نبودند و آن خلاقیت‌ها در اجتماعات قبلی شکل نمی‌گرفت، اجتماعات جدید هم چندان ظهور و بروز نداشت.
معاون پژوهش مرکز ملی مطالعات و سنجش دینداری با بررسی سیر تشکیل نو اجتماعات مذهبی در یکصد سال اخیر افزود: عمده اجتماعات دینی ما از اجتماعاتی بود که به صورت محلی برگزار می‌شود و دغدغه‌های فردی و محلی داشت و به طور پراکنده در نقاط مختلف شکل می‌گرفت و به مرور اجتماعات دینی را شکل دادیم که نمونه آن اجتماعاتی بود که انجمن حجتیه شکل می‌دادند. اتفاقاتی قبل از انقلاب از سوی امام خمینی و شاگردان ایشان در قالب اجتماعات مختلف شکل گرفت، توانست یک انقلاب دینی را در جامعه شکل دهد.
وی به بررسی دوره‌های مختلف پس از جمهوری اسلامی ایران در زمینه تشکیل اجتماعات پرداخت و گفت که در دوره جنگ این اجتماعات برای پشتیبانی از نظام و کشور شکل گرفت اما در دوره سازندگی به فراموشی سپرده شد و با انتخابات دوم خرداد و تغییر فضا ابعاد دیگری از خواست جامعه شکل گرفت و پس از اینکه آن خواست هم مورد توجه نبود، جامعه اجتماعات مذهبی را برپا کرد و حکومت به این سمت متمایل شد و شروع به جلو بردن این ایده کرد به طوری که اجتماعات در سه دولت بعدی آرام آرام توسعه پیدا کردند.
مؤمن خاطرنشان کرد: نواجتماعات مذهبی در آینده کمک خواهد کرد که خواسته‌های فرهنگی اجتماعی دینی در جامعه توسعه پیدا کند، به آن دامن زده شود و جامعه مبتنی بر نواجتماعات دینی شکل بگیرد.
اجتماعات مردمی باطل السحر جوّ نادرست فضای مجازی
از دیگر کارشناسان این نشست، حسین مطیع عضو هیئت علمی گروه معارف دانشگاه صنعتی اصفهان بود که گفت واژه نواجتماعات را با توجه به اینکه در گذشته اجتماعات متعددی وجود داشته است، نمی‌پسندد.
وی میهمانی 10 کیلومتری غدیر را برگرفته از موکب‌های اربعین دانست با این تفاوت که ایرانی‌ها به طور معمول برنامه‌های عزاداری را بهتر و باشکوه‌تر از مراسم جشن برگزار می‌کردند که در سال‌های اخیر جشن‌ها هم به این سمت سوق پیدا کرده‌اند.
عضو هیئت علمی گروه معارف دانشگاه صنعتی اصفهان با بیان اینکه «میهمانی 10 کیلومتری غدیر» چند خصوصیت داشت، نخستین خصوصیت آن را توجه به خانواده عنوان کرد و گفت: اسلام خانواده محور است، عاشورا هم یک قیام خانوادگی بود و ماجرای سقیفه نیز یک ماجرای خانوادگی است و برنامه‌های دینی نیز خانوادگی برگزار می‌شود.
وی از توجه ویژه به کودکان و نوجوانان به عنوان دومین خصوصیت این جشن و نیز سرود «سلام فرمانده» نام برد و اظهار داشت: مشارکت مردم در برنامه‌های عزاداری و حضور نوجوانان و جوانان در مراسم محرم چشم‌گیر است، اما در جشن‌ها چنین نیست که کم کم با برنامه‌هایی مانند «سرود سلام فرمانده» و «جشن 10 کیلومتری غدیر» این مشارکت به جامعه آموخته می‌شود.
مطیع در ادامه به نقش اسباب‌بازی به عنوان یکی از عوامل فرهنگ‌ساز اشاره کرد و گفت: در جشن غدیر و در برخی غرفه‌ها برای بچه‌ها اسباب‌بازی آورده بودند که این نشان می‌دهد به اسباب‌بازی به عنوان عنصر مهم فرهنگ‌سازی توجه می‌شود.
عضو هیئت علمی گروه معارف دانشگاه صنعتی اصفهان امتیاز دیگر این برنامه‌ها را مردمی و هیئت‌محور بودن آنها توصیف کرد و افزود: در مراسم جشن غدیر حدود سیصد هیئت پای کار آمده بودند، خود مردم در صحنه حضور داشتند و کاری که مردم انجام دهند مؤثر است.
وی تصریح کرد: محرم چون مردمی است جاودانه است و اگر بتوانیم جشن غدیر را نیز مردمی برگزار کنیم هیچ کس با هیچ سلیقه‌ای نمی‌تواند جلوی آن را بگیرد؛ در جشن غدیر مردم معنا را خلق کردند و این برنامه‌ها سبب ایجاد و تقویت روحیه دینداری مؤمنان شد.
مطیع با تأیید این سخن حجت‌الاسلام سهرابی که گفته بود «اجتماعات مردمی از شعائر الهی است» خاطرنشان کرد: اجتماعات مردمی تعظیم شعائر و باطل السحر جوّ نادرست فضای مجازی و آن حالت‌های غیرواقعی است که در فضاهای مجازی انعکاس دارد و اینگونه القا می‌کند که دینداری از بین رفته در حالی که دینداری عمق پیدا کرده است.
وی تفکر ضعیف شدن دینداری در بین مردم را صحیح ندانست و با بیان اینکه نگاه جامعه به دین عمیق‌تر و دقیق‌تر شد است و در حال فاصله گرفتن از سطح‌های کلیشه‌ای هستیم، گفت: 95 درصد مردم ایران حداقل یک بار در دهه محرم در برنامه‌های عزاداری شرکت می‌کنند.
عضو هیئت علمی گروه معارف دانشگاه صنعتی اصفهان در پاسخ به این سئوال که چرا برخی مراسم‌ها در سبک زندگی مردم تأثیر نمی‌گذارد؟ علت را عمق نداشتن آن مراسم‌ها دانست و افزود: اگر می‌خواهیم این مراسم‌ها و آن زیارت‌ها تأثیر داشته باشد باید عمق بیشتری داشته باشند.
وی تصریح کرد: سبک زندگی جدید مذهبی شروع شده است و یکی از بروزهای آن، مراسم‌های مذهبی و جشن‌هایی است که یک نوع قدرت‌نمایی مذهبی و تعظیم شعائر دینی است و سبب هم‌دلی و تقویت روحیه دینی مؤمنان با یکدیگر می‌شود.
اجتماعات مردمی نمودِ ظهور و بروز سبک جدیدی از دینداری
پایان‌بخش این مراسم به تحلیل حجت‌الاسلام عبدالحسین مشکانی دبیر گروه حوزه و جامعه مرکز مطالعات راهبری حوزه از موضوع نشست اختصاص داشت که وی در صورت‌بندی پدیده‌هایی که در حال رخ دادن است، تعظیم شعائر را ذیل روایاتی دانست که بر احیای امر اهل بیت (ع) تأکید می‌کنند و لازم است نسبت به این پدیده‌ها بررسی جامع صورت گیرد.
وی در پاسخ به این سئوال که آیا این اجتماعات به جهت غیردینی هم می‌تواند شکل گرفته باشد؟ گفت: عده‌ای مطرح می‌کنند که مردم به سبب کیک و ساندیس در این اجتماعات حضور پیدا می‌کنند! در حالی که بحث دینداری این پدیده‌ها آنقدر پررنگ است که با این شائبه‌ها نمی‌توان نمود دینداری شرکت کنندگان را زیرسئوال برد.
دبیر گروه حوزه و جامعه مرکز مطالعات راهبری حوزه با بیان اینکه اجتماعات نمودِ ظهور و بروز سبک جدیدی از دینداری است،بر ضرورت شکل‌گیری یک پیمایش سنجشی دینداری برای تحلیل درست دینداری مردم تأکید کرد و افزود: نسبت به سنجش‌هایی که تا الآن اتفاق افتاده است دید خوبی ندارم و نسبت خوبی برقرار نکرده‌ام، اما لازم است برای نشان دادن دینداری مردم، از این سنجه‌ها بهره ببریم.
وی سنجش‌هایی که در جامعه ایران انجام می‌شود را قابل پیش‌بینی خواند و با بیان اینکه این سنجش‌ها بیشتر نظرسازی است تا نظرسنجی، گفت: این سنجش‌ها با گویه‌هایی سنجیده می‌شود که پاسخ را به صورت پیشینی می‌توانید از یک جامعه‌ای مانند ایران برداشت کنید بدون اینکه آن گویه‌ها وارد میدان شده و پاسخ و تحلیل شود.
حجت‌الاسلام مشکانی اظهار داشت: تحلیل برخی گویه‌ها از دین‌ستیز شدن مردم به مرور به جامعه اینگونه القا می‌کند که چنین مطلبی واقعیت دارد و دینداری مردم کاهش پیدا کرده است و روحانیت دیگر وجهه‌ای در جامعه ندارد، اما اگر تک تک مردم را بخواهیم و بپرسیم می‌گویند که چنین اعتقادی ندارند اما وقتی در جمع قرار می‌گیرند نمی‌توانند نظر خود را مطرح کنند.
وی خاطرنشان کرد: اراده‌های فردی به لحاظ دینداری در فضای مجازی و گعده‌های خانوادگی و دوستان قدرت ابراز وجود ندارند؛ این اراده‌ها باید با راهکاری کنار هم قرار بگیرند تا تبدیل به اراده واحد شوند.
دبیر گروه حوزه و جامعه مرکز مطالعات راهبری حوزه با بیان اینکه حضور اراده‌های فردی در کنار هم فن‌آوری اجتماعی را شکل می‌دهد، گفت: مردم با استقبال از «سرود سلام فرمانده» و «پدیده جشن غدیر» اراده‌های فردی دیندار بودن خود را با شکل لباس پوشیدن، پرچم دست گرفتن، حضور در ورزشگاه آزادی و حرکت در آن مسیر 10 کیلومتری نشان دادند که این نشانه به اراده جمعی تبدیل می‌شود.
وی در تبیین فن‌آوری اجتماعی به بیان انواع دینداری پرداخت و اظهار داشت: این فن‌آوری یک بعد از دینداری را بیرون می‌کشد و به آن کنش‌گر کمک می‌کند که دینداری اجتماعی خود را در باطن و لایه‌های عمیق دینداری خود اوست و جرئت نمی‌کرده ابراز کند را بروز دهد.
حجت‌الاسلام مشکانی با بیان اینکه کنش‌گری که خود را اثرگذار ببیند تبدیل به یک عنصر دیندار می‌شود، ابراز کرد: فن‌آوری‌های اجتماعی سبب می‌شوند که کنش‌گر ما خود را از قد و قامت آشنای با پدیده، مشتری، پیرو و عنصر جدا کند و به عنوان یک کنش‌گر اثرگذار در صحنه حضور داشته باشد.
وی از اجتماعاتی مانند «سلام فرمانده» و «جشن غدیر» به عنوان یک پدیده مبارک یاد کرد و گفت: این پدیده‌های اجتماعی سبب می‌شوند که اراده‌های فردی به اراده‌های جمعی منجر شوند و تبدیل اراده فردی به اراده جمعی سبب تقویت اعتقادات می‌شود.
دبیر گروه حوزه و جامعه مرکز مطالعات راهبری حوزه در پایان با بیان اینکه هرگز نباید با ترس‌هایی که برخی جامعه‌شناسان القا می‌کنند پا پس بکشیم، تصریح کرد: برای رشد فن‌آوری‌های اجتماعی برخی از اشتباهات و خطاها را به رسمیت بشناسیم و مراقبت کنیم که با این خطاها به این ابداعات لجام نزنیم و کاستی‌ها را در جای دیگر جبران کنیم.
نشست تخصصی سیرت و صورت از سلسله نشست‌های ایران آینده در حالی پس از دو ساعت بررسی موضوع «دلالت‌های نواجتماعات مذهبی بر سبک دینداری ایرانیان» به کار خود پایان داد که دیگر فرصتی برای ارائه پرسش و پاسخ از سوی حاضران در جلسه باقی نماند و شاید سئوالاتی نیز در این زمینه مطرح بود که بی‌پاسخ ماند.