باسمه تعالی شأنه العزیز
تاریخچه تأسیس و فعالیت پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام – (ویراست نخست)

هیئت امناء متشکل از ۵ نفر است که با حکم مقام معظم رهبری برای مدت ۵ سال منصوب می‌شوند.

بلافاصله پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران به رهبری حضرت امام خمینی، افراد و گروه‌هایی که به صورت جسته و گریخته، در حال مبارزه سیاسی و فرهنگی با رژیم طاغوت بودند، درصدد گسترش فعالیت‌های خود در قالب نهادهای انقلابی برآمدند. «تبلیغات اسلامی» یکی از دغدغه‌های مهم آن روزها بود که به صورت خودجوش و آتش به اختیار در قالب‌ها و طرح‌های گوناگون به منصه ظهور و انسجام رسید؛ اما با گذشت زمان، نیاز به همگرایی و هماهنگی در این امر، بیش از پیش احساس شد.

«دفتر تبلیغات امام» هسته اولیه‌ای بود که در کنار دیگر تشکل‌های تبلیغی، مانند «دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم» و «شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی»، شکل گرفت؛ تا آن که برای هماهنگی بیشتر میان این‌ نهادهای تبلیغی، «شورای عالی تبلیغات اسلامی» در تهران و مرکزیت مدرسه عالی شهید مطهری با حضور نمایندگان هر کدام از نهادها پا به عرصه گذاشت. این شورای عالی در تاریخ 25 بهمن 59 با تأیید حضرت امام، رسمیت یافت و در سه عرصه فعالیت کرد:
برگزاری مراسم و یادبودها؛
تربیت نیروی تبلیغی و تولید محتوا؛
اعزام مبلغ به داخل کشور و خارج از کشور؛

پس از مدتی لازم دیده شد که شبکه تبلیغی، به سامانی برسد و متولی خاص داشته باشد. پیشنهاد تأسیس «سازمان تبلیغات اسلامی» مطرح شد و نهایتاً در یکم تیر 1360 مأموریت «دفتر تبلیغات امام» پایان یافته، سازمان تبلیغات اسلامی متولد گردید. این روز در تقویم جمهوری اسلامی ایران روز «تبلیغ و اطلاع‌رسانی دینی» نام‌گذاری شد.

اولین سرپرست انتخابی شورای عالی تبلیغات برای سازمان تبلیغات، غلامحسین حقانی بود که پس از شهادت وی، عبدالمجید معادی‌خواه به مدت کوتاهی سرپرست گردید. محمدرضا فاکر نیز تا نیمه سال 1362 در این منصب بود و جای او را احمد جنتی گرفت.

چند سال بعد امام خمینی در 14 فروردین 1368، آیت الله احمد جنتی را از جانب خود به ریاست سازمات تبلیغات منصوب کردند و با این کار، جایگاه سازمان در میان نهادهای حکومتی و دولتی، رسمیت بیشتری یافت. حجت الاسلام و المسلمین محمود محمدی عراقی، از تاریخ 8 تیر 1371 به جای آقای جنتی که استعفا داده بود، از سوی رهبر انقلاب آیت الله خامنه‌ای به ریاست سازمان منصوب گردید. فعالیت شورای عالی تبلیغات اسلامی نیز تا پایان سال 1373 ادامه یافت. حجت الاسلام والمسلمین سید مهدی خاموشی 3 مهر 1380 به این مقام منصوب گردید تا 5 شهریور 1397 که حجت الاسلام محمد قمی به حکم مقام معظم رهبری به ریاست سازمان تبلیغات اسلامی برگزیده شد و همچنان این مسئولیت ادامه دارد.

سازمان تبلیغات اسلامی در آن روزها چند بخش و معاونت داشت از جمله معاونت فرهنگی که مسئولیت آن در آغاز به عهده مرحوم عباس شیرازی بود. وی در سانحه رانندگی حین مأموریت به شهادت رسید و آقای وافی چند صباحی به جای وی معاونت فرهنگی را سرپرستی کرد. حجت الاسلام محمود شریفی اقدم نیز که به خانواده سازمان پیوسته بود، معاون آقای وافی بود. آن روزها سازمان تبلیغات یک کتابچه سند یا اساسنامه 120 صفحه‌ای داشت که گستره و چتر آن بسیار سترگ بود و صدا و سیما و وزرات ارشاد را هم به نوعی تحت پوشش قرار می‌داد. چیزی که هرگز اجرا نشد؛ ولی سازمان باید پاسخگوی همه پرسش‌ها و شبهات دینی جامعه می‌بود و حتی صندوقی در مدارس کل کشور گذاشته بودند که پرسش‌های دانش‌آموزان را گردآوری و پاسخ بدهند. همه این نیازهای حقیقی و حقوقی که پس از انقلاب، سیلی از تقاضاها را ایجاد کرده بود، جایگاه بازوی پژوهشی را بیشتر نمایان می‌کرد چرا که مبلغان باید از نظر محتوایی، پشتیبانی ‌می‌شدند.

پس از آن که حجت الاسلام شریفی اقدم، در اوائل 1365خود عهده‌دار معاونت فرهنگی شد، با همکاری حجت الاسلام مهدی‌پور از قم، بخش پژوهش را در تهران تأسیس کردند؛ اما پس از مدتی احساس شد که برای بهره‌گیری بیشتر از فضلای قم، معاونت فرهنگی باید به قم انتقال یابد. این پیشنهاد تصویب نشد چون بخش‌های دیگر سازمان مانند حوزه هنری و دیگر نهادهای دولتی و انقلابی در تهران باید با این معاونت کار می‌کردند.

در خود سازمان اما؛ در ساختمان جدید واقع در خیابان شهید سرافراز، معاونت آموزش و پژوهش شکل گرفت. آقایان روح الله حسینیان، محمدرضا حشمتی، غلامحسین الهام و سید ابراهیم ابراهیمی به ترتیب مسئول آن بوده‌اند. پس از مخالفت با انتقال معاونت فرهنگی به قم، نهایتاً حجت الاسلام مهدی‌پور به قم منتقل گردید تا پژوهشکده باقرالعلوم را زیر نظر معاونت آموز ش و پژوهش تأسیس کند. در تهران هم آقای مسلم صاحبی، امور پژوهشی را به عهده گرفت.
در آن زمان به دلیل نفوذ معنوی حضرت امام و پیروزی انقلاب اسلامی و گرایش جهانی به اسلام، همه کشور سؤالات دینی خود را از سازمان تبلیغات، می‌پرسیدند و سازمان به مرجع فکری فرهنگی در کشور و حتی خارج از کشور تبدیل شده بود. در همه دبیرستان‌های کشور، یک صندوق پاسخ به پرسش‌های دینی وجود داشت و سؤالات دانش‌آموزان، هفتگی به سازمان ارسال می‌شد.

برای پاسخگویی به این همه پرسش و شبهه و نیازهای فکری، لازم بود سازمان تبلیغات از یک پشتوانه مطالعاتی قوی و روزآمدی بهره‌مند باشد که پیش از آن سابقه نداشت. این مهم بر عهده بخش پژوهش سازمان تبلیغات گذاشته شد که منابع علمی اعم از قرآن و حدیث، سخن و سیره بزرگان، کتابخانه‌ها و حتی نوارهای سخنرانی را کاوش کرده و در متون مدونی در اختیار مبلغان سراسر کشور قرار دهد.

آیت الله جنتی توصیه کرده بود در سازمان تبلیغات، چند اصل رعایت شود. نخست این که کار تکراری انجام نگیرد و هر کاری که زمین مانده، پیگیری شود. دوم آن که کارهای انجام شده و مشابه را از نزدیک ببینند و بهره ببرند. سوم آن که محیط طلبگی حفظ و کارها با اخلاص و دوستانه انجام شود.
آقای شریفی اقدم نیز پس از مدتی مسئولیت فرهنگی سازمان را به حجت الاسلام سید رضا تقوی سپرد و راهی قم شد تا در پژوهشکده به فعالیت‌های علمی در حوزه حدیث بپردازد.

ساختمان پژوهشکده:
حجت الاسلام مهدی‌پور ابتدا همراه با یک طلبه دیگر و یک کارپرداز، در یک واحد کوچک اجاره‌ای‌ در اواخر سال 65 و اوائل سال 66 در میدان توحید قم، کار را کلید زد. پس از چند ماه، یک خانه در همان منطقه اجاره شد. سپس اتاقی در ساختمان اداره سازمان تبلیغات قم واقع در جنب مصلی، به این واحد پژوهشی اختصاص یافت اما جوابگوی کار نبود. از این رو با خرید یک خانه دو طبقه در محله بیگدلی قم، نزدیک مسجد مدنی به قیمت 2.5 میلیون تومان موافقت شد و کارهای زیادی در همین مکان جدید تولید شد. این ساختمان هم فروخته شد و بعد از آن که اداره کل سازمان تبلیغات قم به ساختمان آستانه منتقل گردید، باز هم پژوهشکده به چند اتاق در آن ساختمان، نقل مکان کرد. ساختمان آستانه قرار بود سه سال در اختیار سازمان تبلیغات باشد اما هفده سال به طول انجامید تا آن که زمین سازمان در خیابان «جمهوری اسلامی» قم به صورت نیمه‌ساز آماده شد. ساختمانی که قرار بود یک طبقه آن به پژوهشکده اختصاص یابد ولی نیافت. با پول ساختمان بیگدلی و کمک‌هزینه سازمان، یک زمین در همان حوالی خریداری شد ولی با نامه رئیس وقت سازمان، این زمین نیز به سازمان قم تحویل داده می‌شود. در نهایت پژوهشکده به ساختمان فعلی که جنب مصلی است منتقل می‌گردد و تا کنون در همین مکان مستقر است.

اما داستان این ساختمان هم از این قرار است که آیت الله محمد علی شرعی که در سال‌های آغازین پیروزی انقلاب اسلامی، رئیس ستاد انقلاب اسلامی در قم و عضو جامعه مدرسین و نماینده مردم شهر قم در مجلس شورای اسلامی نیز بود، زمینی را با همکاری دیگر فعالان انقلابی برای احداث مصلی در نظر گرفت و ساختمانی هم برای فعالیت‌های مذهبی و تبلیغی در جوار آن ساخت. این ساختمان با توافق ایشان و آقای آشتیانی به سازمان تبلیغات اسلامی واگذار گردید تا منشأ امور فرهنگی و دینی باشد. سازمان تبلیغات هم از این ساختمان برای امور مختلفی استفاده می‌کرد. یک طبقه فروشگاه کتاب و محصولات فرهنگی بود با مسئولیت آقای تقی‌پور. بخشی هم از طرف روابط عمومی برای پلاکارد نویسی توسط آقای سید عبدالله حسینی اختصاص داده شده بود که در مناسبت‌ها و مراسم گوناگون باید از طرف سازمان، پوشش داده می‌شد. یک طبقه هم به خواهران اختصاص داشت که فعالیت‌های فرهنگی گسترده‌ای داشتند و یک طبقه همراه با سالن آمفی تئاتر هم به حوزه داده شده بود. در نهایت این ساختمان به صورت کامل در اختیار پژوهشکده قرار گرفت.

رؤسای پژوهشکده:
پس از استعفای حجت الاسلام محمود مهدی‌‌پور، مدتی آقای محمد رضا حشمتی معاون آموزش و پژوهش سازمان با حفظ سمت، مسئولیت پژوهشکده را به عهده داشت تا این که به تقاضای کارکنان پژوهشکده، حجت الاسلام محمود شریفی اقدم به این مسئولیت نصب می‌شود. پس از وی دکتر حسین قشقایی در سال 1383 و در نهایت حجت الاسلام سید علی موسوی در 1398مسئولیت پژوهشکده را بر عهده گرفت که تاکنون ادامه دارد.

بخش‌های پژوهشکده:
معاون اجرایی: علی‌کرم جلال‌وند. وی ابتدا در دفتر فرق و مذاهب معاونت فرهنگی در تهران مشغول به کار بود در ساختمان سازمان در خیابان خواجه نصیر منتهی به میدان امام حسین تهران. وی سال 1371 به بهانه ویرایش یک کتاب در قم، با پژوهشکده ارتباط می‌گیرد و زمینه انتقال فراهم می‌شود. در آغاز مسئول آموزش بوده که در آن زمان با تهیه نوار کاست و ویدئو، کلاس‌های غیر حضوری را ترتیب می‌داده است. همچنین یک نشریه دیواری که مطالب ویرایشی را آموزش می‌داده است. جلال‌وند مدتی نیز معاون اجرایی پژوهشکده بود و سپس به عنوان مسئول اداری مالی اداره کل سازمان تبلیغات قم منصوب می‌گردد. وی هم اکنون بازنشسته است.

واحد اطلاع رسانی: آقایان قهرمان‌نژاد، حسینی، دکتر قانی، مشهودی، براتی ( به ترتیب مسئولیت) و آقای کیانی (مسئول پاسخگویی)
مأموریت واحد اطلاع رسانی، در آن زمان، تسهیل امر پژوهش و دسترسی به منابع برای محققان بوده است. در واقع این واحد با فهرست‌نویسی موضوعات اصلی و فرعی منابع موجود در کتابخانه‌های پژوهشکده، آیت الله نجفی، آستان قدس رضوی و غیره، این امکان را برای پژوشگران، فراهم آورده بود که بتوانند فهرستی از منابع مرتبط با تحقیق خود را در اختیار داشته باشند. محققان با مراجعه حضوری یا تلفنی، این اطلاعات را دریافت و پس از پالایش اطلاعات، به کتاب‌ها و کتابخانه‌های مورد نظر مراجعه و مطالب مورد نیاز را فیش‌نویسی می‌کردند. 28 گزاره از نام نویسنده تا نام ناشر در این نمایه‌زنی‌ها قابل جستجو بود.

نخستین رایانه پژوهشی
آن زمان برخی مراکز علمی در تهران از کامپیوتر استفاده می‌کردند و در قم نیز تنها مؤسسه امیرالمؤمنین علیه السلام زیر نظر آیت الله اردبیلی یک دستگاه کامپیوتر داشت برای جستجوی متن قرآن. پس از بازدید از مراکز تحقیقاتی در تهران، پیشنهاد شد پژوهشکده، نخستین دستگاه‌های رایانه‌ای را برای امور پژوهشی به کار بگیرد. برای این منظور در سال 1366 یک دستگاه کامپیوتر IBM 40 گیگ تهیه شد و در فهرست نگاری موضوعات پژوهشی استفاده گردید. در واقع می‌توان گفت نخستین مجموعه پژوهشی معارف اسلامی که از کامپیوتر استفاده کرد پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام بود.

آقای علیرضا طالب‌پور از همکاران قدیمی پژوهشکده، بخش رایانه را راه اندازی کرد. البته نبود برنامه‌ریزی مدون، نیروهای متخصص و عدم حمایت مالی باعث شد این بخش، در پژوهشکده توسعه نیابد.

جایگاه اداری مالی پژوهشکده:
سازمان تبلیغات اسلامی همان‌گونه که از تاریخچه تشکیل آن پیدا است، از آغاز، نهادی دولتی نبود ولی در دهه هفتاد، تصمیم بر آن شد که زیر نظر سازمان اداری و استخدامی و با تأیید سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، دارای چارت منسجم و مشخصی شود. پژوهشکده باقرالعلوم نیز در همین راستا، دارای 21 پست اداری گردید؛ البته مسئولان و کارکنان وقت که به صورت جهادی و طلبگی و با صرف وقت‌های طولانی مشغول فعالیت و پژوهش بودند در برابر این تصمیم کلان، مقاومت می‌کردند و حتی پیشنهاد می‌کردند پژوهشکده را زیر نظر اوقاف ببرند. برنامه‌ها هم با هماهنگی میان رئیس پژوهشکده و ریاست و معاونت سازمان پیش می‌رفت و برنامه کلان و جامعی وجود نداشت.

به هر حال در زمان ریاست حجت الاسلام و المسلمین محمدی عراقی، معاونت حجت الاسلام سعیدی که آقای بجنوردی معاون اداری مالی سازمان بود، طرح سازمانی پژوهشکده به همت معاون اجرایی طراحی و پیشنهاد شد. پژوهشکده باقرالعلوم، مستقل عمل می‌کرد و با دیگر بخش‌های سازمان، ارتباطی نداشت و بعضاً کارها موازی بود و جزیره‌ای عمل می‌شد. نگاه پیوسته و شاملی در سازمان وجود نداشت و طرح ایجاد پژوهشکده علمی کاربردی تبلیغ که به آقای اورعی ارائه شد تصویب نگشت. حتی پیگیری‌ها برای ثبت پژوهشکده زیر مجموعه آموزش عالی هم در زمان آقای خاموشی به جایی نرسید. در نهایت در زمان ریاست آقای قشقایی، پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام یک هویت مستقل یافت که با سازمان تبلیغات اسلامی همکاری می‌کند.

گروه طرح و برنامه و سیاستگذاری:
پژوهشکده باقرالعلوم از ابتدای تأسیس، کارهای خود را با مشورت اعضای خود پیش برده است. از همان آغاز یک شورا برای تصمیم‌گیری‌ها و تصویب پروژه‌های تحقیقاتی و نظارت بر تولید آثار تشکیل شد که اعضای ثابت و متغیری داشته است.
آقایان حجج اسلام محمود مهدی پور، جواد محدثی، محمود شریفی اقدم، محمد حسین فلاح زاده، سید احمد علوی، عبدالرحیم حجتی تربتی، محمود لطیفی، مهریزی (عضو جدا شده)
این آقایان که خود در تولید آثار پژوهشکده نیز مشغول بودند پس از جدایی از مجموعه، به صورت شخصی به فعالیت خود ادامه داده و ضمن برقراری جلسات منظم هفتگی (صبح پنجشنبه)که تاکنون نیز برپا است، برخی آثار نیمه تمام را در جاهای دیگر منتشر ساختند.
دیگر شخصیت‌های علمی پژوهشی نیز با پژوهشکده ارتباط داشتند و یا در همین نهاد دست به قلم شدند. افرادی چون حجج اسلام علی کورانی، کاظم زاده، عباس الویری، مرحوم سید عباس رفیعی پور، عباس عبیری، حسن ابراهیم زاده، آشتیانی، علیرضا طالب‌پور، نجم الدین طبسی، سید سیف الله نحوی، احمدیان قمرودی، سید عبدالله صالحی، محمد عابدی، صدرالدین خویی

نخستین پژوهشکده در قم
پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام در واقع نخستین پژوهشکده تخصصی در علوم و معارف اسلامی بود که در قم تأسیس شد. از همین رو، طی رصدی که تا سال‌ 1367 صورت گرفت، 27 بخش پژوهشی در قم شناسایی شد که ذیل مجموعه‌ها و مراکز دیگر به امر پژوهش، اشتغال داشتند. با دعوت از این نهادها، سمینار آشنایی با مراکز تحقیقاتی در قم و در ساختمان جنب مصلی برگزار شد. هدف از این سمینار، معارفه و هماهنگی در فعالیت‌های پژوهشی در حوزه علوم اسلامی بود.

آثار پژوهشکده:
برنامه پژوهشکده تربیت مؤلف و نویسنده برای تولید منابع مطالعاتی ویژه امر تبلیغ و نیز پاسخگویی به نیازهای معارفی جامعه و جوانان بود. از این رو فعالیت‌های پژوهشی و نشر از کتابچه‌های کوچک چهل حدیث آغاز شد و به موسوعه‌های بزرگ انجامید که همه این آثار در زمان خود منحصر بفرد بودند.

• چهل‌حدیث‌های موضوعی
در معرفی این مجموعه آمده است: «بخش مهمی از تلاش‌های فرهنگی مسلمانان در طول تاریخ بر محور گوهر گران‌بهای حدیث چرخیده ولی هنوز کارهای حدیثی بر زمین مانده و ناتمام است؛ برای مثال هنوز حدیث جزء مواد درسی آموزشی حوزه‌ها و دانشگاه‌ها و مدارس کشور اسلامی ما نیست، بسیاری از منابع حدیثی، چاپ چشم نواز و دقیقی ندارد، تحریف‌های معنوی و تصحیف‌های لفظی در کار چاپ و نشر حدیث فراوان است و شورایی برای نظارت بر آن وجود ندارد، ترجمه شایسته از کتاب‌های حدیثی مورد نیاز جامعه در دسترس علاقه مندان به فرهنگ اهل بیت علیهم السلام نیست؛ از این رو پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام یکی از بهترین و مؤثرترین راه‌های تربیت و تهذیب اخلاق و رشد فرهنگی جامعه را تألیف، تدوین، چاپ و نشر میراث فرهنگی عترت تشخیص داده است».

حدود 90 جلد کتابچه چهل حدیث در موضوعات متنوع از بیمار و بیمارستان گرفته تا بازار و قرض الحسنه، به قلم پژوهشگران این پژوهشکده به چاپ رسیده است.

• مجموعه‌ها:
o دیدار با ابرار
o گلشن ابرار
o راویان نور
o دیدار ابرار
o شاعران قبیله نور
o گلدسته‌های سبز
o دولت ابرار
o بانوان نمونه
o فقه و زندگی
o متون آموزشی

• موسوعه‌ها:
o موسوعه کلمات المعصومین علیهم السلام
o فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه السلام
o موسوعه سنن المعصومین علیهم السلام
o موسوعه شهاده المعصومین علیهم السلام

• تک نگاری‌ها:
حوزه‌های علمیه تشیع
معجم مجمع البیان
آبشار رحمت
تقویم عبادی
مسافرت در اسلام
دو راهی‌های زندگی
سایه‌های در پی خورشید
مرزهای ارتباط با کفار
کتابنامه امام باقر علیه السلام
سرچشمه‌های نور
جامعه برتر
از ظهر تا ظهور
خواندنی‌ها از زندگ یک رئیس جمهور

حامد عبدالهی/ تابستان 1402