از سلسله نشست‌های همایش علمی و پژوهشی "اخلاق و رسانه"
حجت الاسلام والمسلمین کریم خان‌محمدی در نشست نقش خانواده در کنترل فرزندان در شبکه‌های اجتماعی از سلسله نشست‌های همایش علمی و پژوهشی "اخلاق و رسانه" که امروز در سالن همایش‌های پژوهشکده باقرالعلوم(ع) برگزار شد، با اشاره به تفاوت دو نهاد خانواده و دولت در کنترل افراد اظهار داشت: خانواده با جامعه متفاوت است و اگر قرار باشد که کنترلی بر فرزندان و کودکان صورت گیرد، متولی آن خانواده خواهد بود نه دولت.
تفاوت دو نهاد خانواده و دولت در کنترل
عضو هیات علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) در ادامه به طرح بحث در رابطه با موضوع تکنولوژی و فرهنگی پرداخت و بیان کرد: تکنولوژی با فرهنگ بی ارتباط نبوده و این گونه نیست که تکنولوژی بیاید و اثری در فرهنگ نداشته باشد.
وی ادامه داد: همین که تکنولوژی مدرن وارد شود، در فرهنگ اثر می‌گذارد به خصوص تکنولوژی مانند تلویزیون، موبایل و ماشین به کلی ساختار خانواده را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد و با وجود آنها دیگر نمی‌توان هنجارهای سابق تربیتی را ادامه داد.
تغییر آموزه‌های دینی به واسطه تکنولوژی
وی اضافه کرد: طبق روایات وارده مردان نباید در جایی که خانمی تازه نشسته است، بنشینند، اما این آموزه دینی را امروزه کمتر کسی می‌تواند رعایت کند، چراکه در وسایل نقلیه عمومی مانند تاکسی، به هیچ عنوان امکان رعایت چنین امری وجود ندارد و هیچ آیت الله و مرجعی این آموزه را نمی‌تواند رعایت کند.
مدیر گروه تربیتی و اجتماعی پژوهشکده باقرالعلوم(ع) بیان کرد: امروزه تکنولوژی مانند هواپیما باعث شده که نماز صبح در حج سر وقت خود خوانده نشود، بنابراین تکنولوژی در فرهنگ اثرگذار خواهد بود.
وی افزود: نتیجه بحث این می‌شود که بعد از ورود تکنولوژی مدرن به کشور همانند موبایل که از مختصات پیچیده‌ای برخوردار است، شبکه‌های اجتماعی پیشرفته شکل می‌گیرد، قبلا هم شبکه‌های اجتماعی وجود داشته، اما این شبکه‌های اجتماعی به صورت مجازی نبوده است که افراد در جاهای مختلف باشند و در گروهی مرتبط با یکدیگر به صورت مجازی رابطه داشته باشند، بلکه قبلا این ارتباطات اجتماعی در فضای عینی شکل می‌گرفت، به همین خاطر همین که تکنولوژی شکل بگیرد، ماهیت را هم تغییر خواهد داد.
تکنولوژی بالاصاله مثبت است
حجت الاسلام والمسلمین خان‌محمدی با اشاره به تغییر رفتارهای جامعه ایران به واسطه تکنولوژی خاطرنشان کرد: در گذشته اگر کسی می‌خواست تلفنی بزند، به خاطر سیم دار بودن تلفن، لزوما باید به نزدیکی آن می‌رفت، اما امروزه با موبایل در هرجایی می‌تواند صحبت کند که این امر کنترل والدین بر فرزندان را مشکل کرده است.
وی با بیان اینکه تکنولوژی بالاصاله مثبت است، گفت: به اعتقاد ما اصل وجود مثبت است، به تعبیر دیگر وجود نور است و عدم منفی، از جمله اینکه اطلاع رسانی، کسب علم، سرگرمی، ایجاد همبستگی اجتماعی نیز از کارکردهای مثبت تکنولوژی محسوب می‌شود.
مدیر گروه تربیتی و اجتماعی پژوهشکده باقرالعلوم(ع) با تاکید بر اینکه شبکه‌های اجتماعی و هر تکنولوژی که وارد می‌شود در عین اینکه مثبت است، آسیب هایی را به دنبال دارد، به کارکردهای منفی تکنولوژی اشاره و بیان کرد: عواملی همچون دیدن کانال‌های مستهجن، بروز خشونت‌ها، ارتباط‌های نامتناسب با دیگران، سوء استفاده‌های مجازی، فریب خوردن و تدلیس، افشای اسرار خود و خانواده، اتلاف وقت و اعتیاد در شبکه، در معرض اطلاعات زیاد و ناهمگون قرار گرفتن از کارکردهای منفی تکنولوژی محسوب می‌شود.
وی با بیان اینکه اطلاعات زیاد سبب ناهماهنگی و ناهمگونی شناختی می‌شود، اظهار داشت: چنین کسی به تعبیر جامعه‌شناسان با مه اطلاعاتی مواجه می‌شوند، همچون کسی که هرچه غذا به دست آورد بخورد و معده درد بگیرد، چنین شخصی نیز در نتیجه پراکندگی اطلاعات پراکنده گو شده و عمق عقلانی و تفکر او کاهش پیدا می‌کند، هرچند چنین مواردی قبلا هم بوده، اما به شکل امروزی جریان نداشته است.
تعارض امنیت و آزادی
حجت الاسلام والمسلمین خان‌محمدی درباره تعارض امنیت و آزادی بیان کرد: پیدایش شبکه‌های اجتماعی، ما را با مساله‌ای مواجه کرده است که از طرفی نیاز به حریم خصوصی و از سوی دیگر نیاز به امنیت احساس می‌شود که این دو با هم تعارض دارند.
وی با اشاره به نیاز جامعه و خانواده به امنیت گفت: اگر همین کودک به کلی رها شود، ممکن است امنیت خود و خانواده را از طریق افشای اسرار یا سوء استفاده دیگران، فریب خوردن و ارعاب و تهدید دیگران به خطر بیاندازد.
عضو هیات علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) در ادامه به معنای حریم خصوصی اشاره کرد و گفت: حریم خصوصی به معنای حق تحفظ از دخالت دیگران است، این حریم خصوصی حق هر انسانی محسوب می‌شود و دیگران نمی‌توانند در آن دخالتی داشته باشند، البته به لحاظ اخلاقی، فقهی و فرهنگی نیز این آموزه لازم و ضروری است.
وی ادامه داد: مرحوم دولابی در رابطه با کنترل و کنکاش در مسائل دیگران می‌فرمودند؛ برای فهمیدن اینکه دیگران چه کاری می‌کنند، خیلی به عمق مسائل نروید، چراکه هر باغچه‌ای را بیل بزنید، بالاخره از آن کرمی بیرون می‌آید، بنابراین حساسیت زیادی در کنترل دیگران نیز امر صحیحی نمی‌باشد.
کنکاش بیش از حد در کنترل افراد، ممنوع
مدیر گروه تربیتی و اجتماعی پژوهشکده باقرالعلوم(ع) با اشاره به روایت «لَوْ تَکَاشَفْتُمْ لمَا تَدَافَنْتُمْ» مطرح کرد: به تعبیر حضرت امیر(ع) اگر انسان‌ها همدیگر را کشف کنند، یکدیگر را دفن نمی‌کنند، بنابراین همه انسان‌ها نیاز به حریم خصوصی دارند و به تعبیر رواشناسان و جامعه شناسان هم، حریم خصوصی فضایی برای استراحت روانی افراد محسوب می‌شود.
وی با بیان اینکه ذهن انسان نباید در بحث امنیت، صرفا به امنیت عینی محدود شود، عنوان کرد: دو نوع امنیت عینی و ذهنی وجود دارد و جالب توجه اینکه امنیت ذهنی مهمتر از امنیت عینی به شمار می‌رود.
حجت الاسلام والمسلمین خان‌محمدی افزود: در هر جامعه‌ای آسیب‌های اجتماعی هرقدر پایین‌تر باشد، امنیت عینی بالاتر است و بالعکس، اما امنیت ذهنی این است که انسان باور به وجود امنیت داشته باشد.
وی با اشاره به آیه 112 سوره نحل بیان کرد: در آیه « وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَةً کَانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً»، لفظ "مطمئنه» اشاره به همین امنیت ذهنی یا روانی دارد، گاهی اوقات امنیت عینی وجود دارد، اما امنیت ذهنی نیست، در کشوری مانند ایران با وجود اینکه رشوه و رانت بسیار کمی در واقعیت جریان دارد، اما تصور اکثر افراد این است که رشوه بسیار زیاد است، در حالی که در عمل و واقعیت این‌گونه نیست و این ناامنی ذهنی و روانی، امنیت عینی را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
عضو هیات علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) افزود: گاهی کودک با ناامنی ذهنی و دلهره مواجه می‌شود که همان ناامنی روانی است، بنابراین هر دو نوع امنیت مورد نظر است.
وظیفه خانواده و دولت در صورت بروز ناامنی
وی با طرح این سؤال که در صورت بروز ناامنی، وظیفه خانواده و دولت چیست، بیان کرد: سؤال این است که رفع این ناامنی وظیفه دولت است یا خانواده، البته در جوامع مدرن ضمن اینکه آزادی برای کودکان اعم از امکان تعامل با دشمنان جامعه و نظام زیاد است، اما امکان کنترل برای دولت‌ها هم توسعه یافته است، یعنی دولت‌ها نیز می‌توانند همه مردم را کنترل کنند.
حجت الاسلام والمسلمین خان‌محمدی گفت: همان‌گونه که به تعبیر جامعه شناختی نه اخلاقی، رابطه دولت و ملت را به رابطه خدا و بنده تشبیه می‌کنند، به این صورت که خدا از ریز برنامه‌های بنده با خبر است و انسان با این تصور نسبت به نظارت خداوند بی اعتنا و فراموش‌کار می‌شود، دولت نیز می‌تواند ریز برنامه‌های ملت را زیرنظر بگیرد و ملت نسبت به این نظارت بی اعتنا باشند و این نادیده گرفتن دولت به دلیل کثرت اطلاعات است.
وی با بیان اینکه بنابر اصل آزادی اطلاعات و ارتباطات، باید اجازه داد که انسان آزادانه زندگی کرده و هرکس اراده کرد، ارتباط برقرار کند، گفت: مبنای بحث این است که نسبت فرزند با والدین با نسبت مردم با دولت تفاوت ماهوی دارد، هرچند جامعه هم یک واحد اجتماعی است اما خانواده یک واحد اجتماعی با ترکیب ذاتی محسوب شد و با جامعه که یک واحد اجتماعی با ترکیب اعتباری می‌باشد، متفاوت است و این بحثی است که در اندیشه‌های مرحوم علامه طباطبایی و شهید مطهری نیز می‌توان یافت.
مدیر گروه تربیتی و اجتماعی پژوهشکده باقرالعلوم(ع) با اشاره به کلام علامه طباطبایی درباره تفاوت ترکیب نظام خانواده و اجتماع بیان کرد: به تعبیر مرحوم علامه ما به دلیل اضطرار یا کسب منافع بیشتر کنار یکدیگر زیستن را قبول می‌کنیم، اما زندگی خانوادگی به شکل ذاتی و از پیش تعیین شده است، زیست اجتماعی مبتنی بر قرارداد اجتماعی است، اما در خانواده اگر نگاه کنیم به نظام تکوین و گونه تناسل زن و مرد، می‌بینیم که زن به گونه‌ای و مرد به گونه دیگری خلق شده است.
وی ادامه داد: با نگاه به نظام تکوین یا عالم مشاهده می‌کنیم که بچه انسان بعد از ولادت، بدون والدین خود امکان زندگی نداشته و بدون روابط عاطفی با خانواده هم نمی‌تواند زنده بماند، اما خداوند در وجود مادر غریزه‌ای قرار داده است که به محض تولد فرزند، او را در آغوش گرفته و نسبت به او مهرورزی داشته باشد.
خانواده اجتماعی ذاتی، دولت اجتماعی ترکیبی
عضو هیات علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) اظهار داشت: خانواده یک اجتماع ذاتی است، چراکه مبتنی بر نیازهای زیستی و فطری در وجود انسان است، در نتیجه رابطه پدر و مادر با کودک یک رابطه ولایی محسوب می‌شود، اما رابطه دولت و ملت یک رابطه وکالتی است، بنابراین بین این دو تفاوت است.
وی با بیان اینکه چنانچه یک دولت بخواهد نسبت به مردم خیلی مهربان باشد، به رابطه پدر و مادر تشبیه می‌شود، گفت: در روایات هم داریم که ائمه طاهرین(ع) مانند پدر و مادر مهربان هستند، اگر این را پذیرفتیم می‌توانیم بگوییم رابطه دولت و ملت مبتنی است بر "خشونت نمادین"، یعنی حق اعمال ندارند، بلکه ترساندن آنها صرفا به خاطر کنترل است.
حجت الاسلام والمسلمین خان‌محمدی ادامه داد: همانطور که وسط زندان‌ها برج مراقبتی وجود دارد که پنجره‌های آن رو به سلول‌ها است، به طوری که نگهبان درون برج همه را می‌بیند، اما زندانی‌ها نمی‌توانند او را ببینند، در بحث تکنولوژی نیز این‌گونه است و تصور همه این است که همه موبایل‌ها شنود می‌شوند، اما در واقع این‌گونه نیست.
خشونت نمادین
مدیر گروه تربیتی و اجتماعی پژوهشکده باقرالعلوم(ع) خاطرنشان کرد: به نظر از گذشته نیز سیره ائمه اطهار(ع) این‌گونه بوده است که کنترل از طریق همین "خشونت نمادین" جریان داشته است.
وی با اشاره به روایتی از حضرت امیر(ع) مطرح کرد: طبق روایتی، مردی نزد حضرت امیر(ع) اقرار به زنا کرده و حضرت هر بار به نحوی از او سؤالی کرده و از اجرای حد بر او طفره می‌رود تا چهارمین اقرار او به زنا، امیرالمؤمنین(ع) در این لحظه از اقرارهای متوالی او به ارتکاب زنا ناراحت شده و می‌فرمایند؛ چه بد است که فردی کار بدی انجام دهد و بعد خود را مفتضح کند، چرا در خانه اش توبه نکرد، اگر خودش توبه می‌کرد و اقرار نمی‌کرد بهتر بود از اینکه من بر او حد جاری کنم.
عضو هیات علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) افزود: در برخی مسائل اگر کسی منافی عفت مرتکب شود، باید اعدام شود، این روایات به کلی مبتنی بر اصل "خشونت نمادین" است که مجازات نسبتا سختی را نشان می‌دهند و به نوعی اصل بر تجاهل است،چراکه وقتی خود شخص اعتراف و اقرار به گناه می‌کند، مورد قبول امام واقع نشده و حضرت از پذیرش اقرار او طفره می‌روند، به این معنا که از نظر حضرت این نوع مجازاتها از نوع "خشونت نمادین" بوده و به تعبیر دیگر اسلام دین خشنی نیست.
استفاده از تکنولوژی در کنترل افراد، صحیح یا اشتباه
وی با بیان اینکه مبنای این روایت اصل تجاهل است، اضافه کرد: بعد از دستور حضرت به مردم برای پوشاندن صورت‌های خود را هنگام اجرای حد الهی بر فرد متجاوز می‌فرمایند ای معاشرالمسلمین این حقی از حقوق الله است، بنابراین هرکس حدی بر گردن دارد از اجرای حد در حق این فرد منصرف شود، در روایت آمده است که همه افراد حاضر به جز اندکی از افراد و فرزندان حضرت از اجرای حد منصرف شدند، در این روایت آموزه مهمی در رابطه با ارتباط دولت با مردم وجود دارد، به این معنی که همه جایز الخطا هستند به جز معصومین، بنابراین دولت نباید از تکنولوژی مدرن برای کنترل افراد استفاده کند، شیوه حضرت امیر(ع) نیز این بوده است.
حجت الاسلام والمسلمین خان‌محمدی بیان کرد: کنترل در دولت با کنترل در خانواده متفاوت است، در خانواده رابطه ولایی برقرار بوده و مبتنی بر اطاعت فرزند از پدر و مادر است، فرزندان بدون قید زمان و مورد باید مطیع والدین باشند و طبق روایات وارده در این زمینه اطاعت از پدر و مادر مادامی که زنده هستند، ادامه داشته و سن افراد تاثیری در این قضیه ندارد و درباره اطاعت از مادر نیز به طریق اولویت حق بر گردن فرزند دارد.
مدیر گروه تربیتی و اجتماعی پژوهشکده باقرالعلوم(ع) افزود: در مقابل حقوق والدین نیز حق فرزند بر والدین وجود دارد که اسم نیکو برای فرزند انتخاب کرده، او را تادیب کنند و قرآن را به او آموزش دهند.
عضو هیات علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) با بیان اینکه در قوانین بین‌المللی ارتباطات باید آزاد باشد و هیچ کس را نمی‌توان کنترل کرد، به ماده 19 اعلامیه حقوق بشر اشاره کرد و گفت: طبق این ماده، هر انسانی محق به آزادی عقیده و بیان است و این حق شامل آزادی داشتن باور و عقیده‌ای بدون [نگرانی] از مداخله [و مزاحمت] و حق جستجو، دریافت و انتشار اطلاعات و افکار از طریق هر رسانه‌ای بدون ملاحظات مرزی است .
مسئول بودن افراد در برابر جامعه خود
وی اضافه کرد: طبق ماده 29 این اعلامیه، هر فردی در برابر جامعه‌اش که تنها در آن رشد آزادانه و همه جانبه او میسر می‌شود، مسئول بوده و در تحقق آزادی و حقوق فردی، هر کس می‌بایست تنها زیر محدودیت‌هایی قرار گیرد که به واسطه قانون فقط به قصد امنیت در جهت بازشناسی و مراعات حقوق و آزادی‌های دیگران وضع شده است تا اینکه پیش شرط‌های عادلانه اخلاقی، نظم عمومی و رفاه همگانی در یک جامعه مردمسالار تامین شود و این حقوق و آزادی‌ها شایسته نیست تا در هیچ موردی خلاف با هدف‌ها و اصول «ملل متحد» اعمال شوند.
حجت الاسلام والمسلمین خان‌محمدی افزود: طبق ماده 19 هرکس حق آزادی بیان را دارد و هر کودکی می‌تواند هر اطلاعاتی را بگیرد و هر اطلاعاتی را بفرستد، اما طبق ماده 29 هرکس در اجرای حقوق تابع قوانینی است که این حق را می‌تواند از طریق قوانین مدنی در یک جامعه مدنی کنترل کند.
وی با اشاره به محدوده آزادی مدنی بیان کرد: این آزادی‌ها تا جایی مجاز هستند که مانع آزادی دیگران نباشند، اما بر اساس ماده 29 می‌توان قوانینی وضع کرد که والدین به لحاظ حقوقی، فقهی و اخلاقی، فرزندان را کنترل کنند، اما به لحاظ سیاسی نیز به نفع هر دولت و حکومتی است که این امور را به خانواده‌ها واگذار کند، چراکه در غیر این صورت متهم به انجام امور ضد حقوق بشر می‌شوند، از سوی دیگر نیز واگذاری کنترل کودکان به والدین مبنای فلسفی مستحکمی داشته و عوارض سیاسی و فرهنگی ندارد.
امنیت کودکان مهمتر از آزادی آنها
مدیر گروه تربیتی و اجتماعی پژوهشکده باقرالعلوم(ع) در ادامه به ارائه پیشنهاد خود در این زمینه پرداخت و بیان کرد: بایستی کودکان کنترل شوند، چراکه در تعارض امنیت و آزادی و حفظ حریم خصوصی، امنیت اهم است.
وی افزود: راهکار عملی در این رابطه این است که زیرساخت‌های تکنولوژیک را به گونه‌ای برای کنترل کودکان فراهم کنیم، به این صورت که موبایل کودک داشته باشیم، همانطور که کودک صفحه موبایل را می‌بیند، پدر هم صفحه موبایل کودک را از طریق موبایل خود کنترل کند، یعنی همانطور که آموزش دهنده در آموزش رانندگی فرد تحت تعلیم را کنترل می‌کند، پدر و مادر نیز به کودک را کنترل کرده و البته این مساله را با او در میان بگذارند.
حجت الاسلام والمسلمین خان‌محمدی در پایان افزود: همین که کودک از کنترل خود توسط والدین مطلع باشد، کنترل می‌شود، اما والدین باید توجه داشته باشند که اصل حریم خصوصی شکسته نشود و آبروی فرزند را پیش دیگران از بین نبرند و اصول اخلاقی را رعایت کنند، در این زمینه باید توجه داشت که رابطه خانوادگی ماهیتا با رابطه دولت، ملت و اجتماع متفاوت است./ مهدی شاهی