به گزارش روابط عمومی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (علیهالسلام)، این نشست با حضور دکتر نوید خاکبازان، عضو هیئت علمی و استادیار دانشگاه، در تاریخ چهارشنبه ۲۶ فروردین ۱۴۰۴ برگزار و با استقبال گسترده والدين، متخصصان و علاقه‌مندان به حوزه خانواده روبرو شد.
دکتر خاکبازان، بحث خود را با طرح چند پرسش اساسی آغاز کرد تا ذهن مخاطبان را برای ورود به موضوع آماده سازد. وی سوالاتی از این قبیل را مطرح نمود: آیا اصلاً باید تنبیه داشته باشیم یا نه؟ اگر پاسخ مثبت است، شکل آن چه مدلی باید باشد؟ آیا در روش‌های تربیتی، بین بچه‌ها می‌تواند تفاوتی وجود داشته باشد؟ مثلاً یکی را بیشتر تشویق کنیم و دیگری را بیشتر تنبیه؟ این پرسش‌ها، چارچوبی را برای بحث‌های بعدی فراهم آورد و حاضران را به تفکر در مورد تجربیات و باورهای خود در زمینه تربیت فرزندان دعوت نمود.
نگاهی به نظریه‌های روانشناسی شخصیت
در ادامه، دکتر خاکبازان به بررسی دیدگاه‌های روانشناسی در این زمینه پرداخت و به طور خاص، به نظریه‌پردازی جفری گری در حوزه شخصیت اشاره کرد. گری، دو سیستم مهم در مغز را شناسایی کرده است: سیستم بازداری رفتار (BIS) و سیستم فعال سازی رفتار (BAS). سیستم بازداری رفتار، به تنبیه حساس است و باعث می‌شود فرد از انجام رفتارهای خاصی خودداری کند. در مقابل، سیستم فعال سازی رفتار، به پاداش حساس است و فرد را به انجام رفتارهایی که منجر به دریافت پاداش می‌شوند، ترغیب می‌کند.
وی با تاکید بر این نکته که افراد حساسیت‌های متفاوتی نسبت به این دو سیستم دارند، اظهار داشت: این‌گونه نیست که همه ما از تنبیه اثر ببینیم یا همه‌مان از پاداش اثر ببینیم. گاهی اوقات مشاهده می‌کنیم که تنبیه روی بعضی از بچه‌ها خیلی خوب جواب می‌دهد، اما برخی دیگر به تنبیه پاسخ مثبتی نشان نمی‌دهند و بیشتر با تشویق و پاداش انگیزه می‌گیرند.
یکی از مهم‌ترین محورهای بحث دکتر خاکبازان، تاکید بر اصل تفاوت‌های فردی در تربیت فرزندان بود. وی با بیان این که هر کسی ریل مخصوص خود را دارد و قطار من روی ریل شما سوار نمی‌شود، به این نکته اشاره کرد که نمی‌توان یک نسخه یکسان برای تربیت همه کودکان ارائه داد. والدین باید با شناخت ویژگی‌های شخصیتی و نیازهای خاص هر فرزند، روش‌های تربیتی متناسب با او را به کار گیرند.
نقش ویژگی‌های شخصیتی درون‌گرا و برون‌گرا
استاد دانشگاه در ادامه، به بررسی تاثیر ویژگی‌های شخصیتی درون‌گرا و برون‌گرا بر پاسخ به تشویق و تنبیه پرداخت. وی توضیح داد که درون‌گراها به دلیل حساسیت بالای سیستم عصبی‌شان، به تنبیه حساس‌ترند و از آن تاثیر بیشتری می‌پذیرند. در مقابل، برون‌گراها که برانگیختگی کمتری دارند، بیشتر به دنبال پاداش و تشویق هستند.
وی با ارائه مثال‌هایی ملموس، این تفاوت را برای حاضران روشن ساخت: شما در نظر بگیرید، اگر به یک دختر درون‌گرا بگویید که اگر فلان کار را انجام دهی، تنبیه می‌شوی، احتمالاً از آن کار خودداری خواهد کرد. اما همین تنبیه، ممکن است روی یک دختر برون‌گرا تاثیر چندانی نداشته باشد و او به آن توجهی نکند.
ضرورت توجه به سیستم فعال‌سازی رفتاری
دکتر خاکبازان در بخش دیگری از سخنان خود، بر ضرورت توجه والدین به سیستم فعال‌سازی رفتاری فرزندان، به ویژه برون‌گراها، تاکید کرد. وی با اشاره به این که برون‌گراها به دنبال هیجان، فعالیت و تعاملات اجتماعی هستند، گفت: اگر ما به طور مداوم برای یک دختر برون‌گرا محدودیت تعیین کنیم و او را از فعالیت‌ها و ارتباطات اجتماعی منع کنیم، در واقع سیستم پاداش او را سرکوب کرده‌ایم و این می‌تواند عواقب منفی زیادی به دنبال داشته باشد.
وی در این زمینه، به مثال اعتیاد اشاره کرد و توضیح داد که افراد معتاد به دلیل فعال شدن سیستم پاداش در مغزشان، به دنبال لذت ناشی از مصرف مواد هستند. به همین ترتیب، اگر ما بتوانیم سیستم پاداش فرزندانمان را به درستی فعال کنیم، می‌توانیم آن‌ها را به سمت رفتارهای مثبت سوق دهیم.
دکتر خاکبازان در ادامه بحث، به تاثیر دوران کودکی بر شکل‌گیری شخصیت افراد پرداخت و خاطرنشان کرد که تجربه‌های تشویق و تنبیه در این دوران، می‌تواند نقش مهمی در شکل‌گیری نگرش‌ها، باورها و رفتارهای فرد در بزرگسالی داشته باشد. وی هشدار داد که غفلت از این موضوع و استفاده نادرست از روش‌های تربیتی، می‌تواند بلاهایی بر سر فرزندان بیاورد که آثار آن تا سال‌ها بعد باقی بماند.
انتقاد از تنبیه‌ها و تشویق‌های یکسان و نامناسب
این استاد دانشگاه، با انتقاد از رویکرد برخی والدین و مدارس در استفاده از تنبیه‌ها و تشویق‌های یکسان و نامناسب، گفت: متاسفانه، ما اغلب بدون توجه به ویژگی‌های شخصیتی و نیازهای فردی فرزندانمان، از روش‌های تربیتی استفاده می‌کنیم که ممکن است برای برخی از آن‌ها مناسب نباشد. برای مثال، در مدارس، معمولاً به دانش‌آموزان برون‌گرا که به دنبال پاداش و تشویق هستند، به اندازه کافی توجه نمی‌شود و این می‌تواند باعث دلسردی و کاهش انگیزه آن‌ها شود.
وی با اشاره به خاطرات خود از دوران مدرسه، به پماد جایزه اشاره کرد و گفت که با وجود اینکه دانش‌آموز خوبی بوده، هرگز از این جوایز دریافت نکرده است. وی این موضوع را نمونه‌ای از بی‌توجهی به نیازهای متفاوت دانش‌آموزان دانست.
دکتر خاکبازان در بخش دیگری از سخنان خود، به نیازهای متفاوت فرزندان در سنین مختلف اشاره کرد و تاکید کرد که روش‌های تشویق و تنبیه باید متناسب با این نیازها تعیین شوند. وی با ارائه مثال‌هایی از نیازهای کودکان در سال اول زندگی، نوجوانان و جوانان، این موضوع را برای حاضران روشن ساخت.
مهارت‌های ارتباطی موثر والدین
این روانشناس، در ادامه بحث، به مهارت‌های ارتباطی موثر والدین با فرزندان اشاره کرد و تحسین کردن، تشویق کردن و تایید کردن را از جمله مهم‌ترین این مهارت‌ها دانست. وی تاکید کرد که این تشویق‌ها لزوماً نباید مادی باشند و گاهی یک نگاه محبت‌آمیز، یک لبخند صمیمانه یا یک تماس بدنی ساده، می‌تواند تاثیر بسیار عمیق‌تری بر فرزندان داشته باشد.
وی با اشاره به تاثیر مخرب فضای مجازی بر روابط خانوادگی، به والدین هشدار داد که اگر آن‌ها نیازهای عاطفی فرزندان خود را به درستی برآورده نکنند، فرزندانشان ممکن است به دنبال تایید و تشویق در شبکه‌های اجتماعی باشند و این می‌تواند خطرات زیادی را برای آن‌ها به دنبال داشته باشد.
دکتر خاکبازان در بخش دیگری از سخنان خود، والدین را از کمال‌گرایی افراطی در تربیت فرزندان برحذر داشت. وی با بیان این که برخی از والدین می‌خواهند فرزندانشان در همه زمینه‌ها بهترین باشند، گفت: این فشار بیش از حد، می‌تواند ظرفیت فرزندان ما را نابود کند. ما باید استانداردهای واقع‌بینانه‌ای برای آن‌ها تعیین کنیم و به تفاوت‌های فردی آن‌ها احترام بگذاریم.
روش‌های صحیح تنبیه
دکتر خاکبازان در ادامه به بحث درباره روش‌های صحیح تنبیه پرداخت. وی با تاکید بر این که تنبیه بدنی به هیچ وجه قابل قبول نیست، روش‌هایی مانند بی‌اعتنایی مناسب، کم کردن امتیازات و جریمه‌های منطقی را به عنوان جایگزین‌های مناسب معرفی کرد.
وی همچنین به این نکته اشاره کرد که تنبیه باید بلافاصله پس از رفتار نامناسب انجام شود و با توضیح و استدلال همراه باشد تا کودک دلیل تنبیه خود را بفهمد.
در پایان نشست، دکتر خاکبازان به پرسش‌های متعدد، ابهامات و دغدغه‌های حاضران در زمینه تربیت فرزندان پاسخ‌های کاربردی ارائه نمود. سوالاتی در خصوص چگونگی تشخیص درون‌گرا یا برون‌گرا بودن فرزندان، تاثیر ژنتیک بر شخصیت، و روش‌های صحیح تشویق و تنبیه در سنین مختلف از جمله پرسش‌های مطرح شده در این بخش بود.
نشست علمی «بایستگی‌ها و نبایستگی‌های تشویق و تنبیه پدران در مواجهه با دختران» با ارائه دیدگاه‌های ارزشمند و راهکارهای عملی، نقش مهمی در افزایش آگاهی والدین و متخصصان در زمینه تربیت صحیح فرزندان ایفا کرد. تاکید بر اصل تفاوت‌های فردی، توجه به ویژگی‌های شخصیتی درون‌گرا و برون‌گرا، و استفاده از روش‌های تشویق و تنبیه متناسب با سن و نیازهای فرزندان، از جمله مهم‌ترین دستاوردهای این نشست بود.