عنوان  :  مكارم اخلاق در صحيفه سجاديه
تاریخ چاپ  :  1387
ناشر : پژوهشكده باقرالعلوم علیه السلام
موضوع کتاب : حديثي
نوع کتاب : کتابهای عمومی

كتاب حاضر به همت پژوهشكده باقر العلوم علیه السلام توسط دكتر حسين سوزنچي تلخيص شده و براي اولين بار در بهار 1387 در تيراژ 3000 نسخه چاپ و در اختيار جامعه فرهنگي كشور قرار گرفت.

اين كتاب داراي يك پيش گفتار در هفت بند در مورد شيوه تلخيص كتاب و همچنين داراي متن كامل دعاي مكارم اخلاق صحيفه سجاديه مي باشد.
اين اثر شامل يك مقدمه و 89 فصل مي باشد. كه بيستمين دعاي صحيفه سجاديه شامل سي بخش را به طور مجزا بيان نموده است.

1.صلوات
پيرامون صلوات دو مطلب قابل بحث است:
1- مشروعيت دعا؛
2- فلسفه صلوات قبل از دعا: در بين تمام دعاها، دعايي كه قطعاً مستجاب مي شود، صلوات است، يعني اينكه انسان بگويد: اللَّهُمَ صَلَّ عَلَي مُحَمَّدٍ وآله. امام صادق (ع) مي فرمايد: وقتي يكي از شما در پيشگاه خداوند دعا مي كند، البته تقاضاي خود را با صلوات بر پيامبر آغاز كند؛ چه آنكه درود بر پيامبر، مقبول درگاه الهي است و خداوند چنين نمي كند كه دعايي را كه شامل چند مطلب است و با صلوات بر نبي آغاز شده قسمتي را بپذيرد و قسمت ديگر آن را رد كند.

2.درخواست ايمان كامل
- جايگاه عمل در ماهيت ايمان؛
- تفاوت ايمان و اسلام؛
- انگيزه اسلام ظاهري؛
- تفاوت هاي مؤمن و منافق؛
- چرايي ضرورت تسليم مطلق در برابر خدا؛
- روايات در باب ايمان كامل؛
- راه نيل به ايمان كامل؛
- برخورداري از چهار معرفت:
1) معرفت خدا؛
2) شناخت سرمايه هاي الهي در انسان؛
3) شناخت خواسته هاي خدا از انسان؛
4) دانستن آنچه انسان را از دين حق بيرون مي برد.
شناخت اراده الهي در خلقت بشر، علم سوم است كه در حديث امام كاظم (ع) ذكر شده است. اگر كسي اراده باري تعالي را از راه قرآن تشخيص دهد و بر طبق آن عمل نمايد به ايمان كامل نايل مي گردد، ولي بايد توجه داشت چه هواي نفس در هر انساني دشمني است بسيار قوي و خطرناك، آدمي را از صراط مستقيم منحرف مي كند نه تنها راه كمال ايمان را به روي انسان مي بندد، بلكه ممكن است ايمان را بربايد و آدمي را بي دين سازد.

3.قدر و منزلت يقين
وَاجْعَل يَقيني اَفْضَلُ اليقين
بار الها! يقين مرا برترين و بالاترين يقين ها قرارده.

4.بهترين نيت
- اهميت نيت؛
- نيت پليد در عبادت:
نيت پليد در عبادت همان ريا است. يعني نيت آلوده و پليد در عبادت همانند بندگي رياكاران است. كسي كه بخواهد عبادت صحيح انجام دهد بايد عبادت را براي خدا و بر قصد قربت به عمل آورد؛ اما ممكن است يك نفر براي جلب توجه مردم و نفوذ در افكار آنان و براي اينكه مردم درباره او بگويند مرد خوبي است. عبادت كند.

5.بهترين عمل
- ملاك خوب بودن عمل؛
- ترجيح كيفيت بر كميت عمل؛
- اهميت و جايگاه عمل؛
- ضرورت اولويت بندي در اعمال؛
- نيكي ملاك برتري اعمال خوب نسبت به يكديگر؛
- دشواري حفظ عمل خوب:
انجام عمل خالصانه مشكل است و حفظ خلوص نيت بسي مشكلتر. گاهي حس خودخواهي اعمال پاك و مقدس ما را آلوده مي كند و آنچنان ما را به راه بدبختي سوق مي دهد كه به جاي دريافت پاداش از آن كارهاي نيك دچار عذاب و كيفر مي شويم.

6.تكميل نيت
- علائم و آثار تكميل نيت:
1) خلوص؛
2) علاقه به همراهي با نيكوكاران؛
3) برخورداري از توفيق الهي؛
4) بهره مندي از قلب سليم: امام صادق (ع) فرموده: «كسي كه نيت صادقانه و پاك دارد، صاحب قلب سليم است؛ زيرا سالم ماندن قلب از خاطرات زشت و انديشه هاي ناروا به اين است كه نيت ما در جميع شوون براي خدا باشد و در قرآن كريم آمده كه در قيامت مال و اولاد به آدمي نفعي نمي رسانند، تنها قلب سليم است كه مي تواند موجب نجات انسان ها شود و آنان را از خطرات و عذاب بزرگ قيامت رهايي بخشد.»
- تصحيح يقين؛
- برخي از نشانه هاي يقين:
1- عدم جلب رضايت مردم درازاي غضب الهي؛
2- زهد ورزيدن: يكي از علائم يقين، ناچيز شمردن امور مادي و رهايي از قيد و بندهايي است كه دنياپرستان خود را اسير آن ها نموده و از درك كمالات واقعي محروم مانده اند.
- ضرورت مراقبت از يقين؛
- درخواست اصلاح نفس
- ضرورت استمداد از خدا براي اصلاح مفاسد؛
- افساد به اسم اصلاح: بعضي از انسان ها صلاح و فساد واقعي را مي شناسند، ولي بر اثر سوء نيت و اطاعت از تمايلات نفساني حقيقت را وارونه جلوه مي دهند، و موجب تحير و احياناً گمراهي مردم مي گردند. امروزه نيز منافقين هستند كه چون جريان صحيح و اوضاع ثمربخش را بر وفق تمايل شخصي خود نمي دانند، براي اينكه آن را متوقف نمايند، افساد مي كنند و كارهاي نادرست خود را اصلاح مي خوانند.

7.خدا و كفايت امر بندگان
- قيامت و كارهاي مورد پرسش؛
- مهمترين سؤالات قيامت:
1. جواني؛ 2- عمر؛ 3- كسب مال؛ 4- صرف مال.
- صرف عمر در راه هدف خلقت:
- عبادت: هدف خلقت؛
- ثمره عبادت رسيدن به اعلا عليين:
قرآن كريم مي فرمايد: (مرا عبادت كنيد كه عبادت من صراط مستقيم و راه صلاح و فلاح و رستگاري است).
پس مي توانيم بگوييم كه خداوند انسان را نيافريده، مگر براي پيمودن صراط مستقيم، خواه صراط مستقيم از نظر عبادت خدا باشد و خواه از نظر اطاعت باري تعالي. پيمودن صراط مستقيم، مايه تعالي و وسيله آشكار شدن كمالات معنوي و استعدادهاي دروني است و آدمي را به اعلا عليين مي برد. قرآن مي فرمايد: (و ما انسان را در بهترين سازمان آفريده ايم.) اگر اين سازمان قابل و لايق، در راه مستقيم به كار افتد، حتماً به عالي ترين مقام، يعني به اعلي عليين مي رسد، اما اگر از صراط مستقيم، منحرف گردد و به كجروي گرايش يابد به پست ترين وضعيت سقوط مي كند.


8.غنا و وسعت رزق
الف) ضرورت تلاش براي تأمين نياز؛
- درجات فقر و غنا؛
- فقر ممدوج و فقر مذموم؛
- غناي ممدوح و مذموم.
ب) وسعت رزق:
پرهيز از تنگ گرفتن رزق خانواده براي افراد متمكن: در روايات اولياي گرامي اسلام تأكيد شده است كه افراد متمكن در زندگي خانواده خود سختگيري ننمايند. پيغمبر اكرم فرمودند: كسي كه وسعت مالي دارد و داراي تمكن است ولي بر خانواده خود سخت بگيرد و آنان را از زندگي مرفه محروم دارد از ما نيست و به ما بستگي ندارد. حضرت رضا (ع) مي فرمايد: بر صاحبان نعمت واجب است كه بر خانواده خود توسعه دهند و به زندگي آنان گشايش بخشند.
- بي اعتنايي به اموال ثروتمندان: خداوند در قرآن فرموده است: (چشمان خود را به اموال و زينت هاي دنيوي كه به كفار اعطا نموده ايم مگشاي كه اين ثروت و سرمايه را به منظور آزمايش و امتحانشان داده ايم، و رزق و روزي پروردگارت بمراتب بهتر و عالي تر است و همواره باقي و برقرار خواهد بود.) پيامبر اكرم (ص) مي فرمايد: كسي كه چشم خود را براي نگاه كردن به اموال و ثروت ديگران بگشايد، اندوهش طولاني خواهد بود و غيظ و غضبش هرگز شفا مي يابد.

9.عزت و نه تكبر
- حقيقت عزت؛
- عزت بشر در نيازمندي به حق؛
- لزوم حفظ عزت؛
- خطرات تهديد كننده عزت؛
- تفاوت عزت و تكبر:
ممكن است عزت نفس در روحيه بعضي از افراد و اشخاص از مرز خود تجاوز كند و آدمي را دچار خود بزرگ بيني نمايد، و مردم را با ديده تحقير بنگرد. عزت نفس، آنقدر به كبر نزديك است كه بعضي از افراد عادي از عزت نفس مردان بزرگ برداشت كبر نموده اند. مردي به حضرت مجتبي (ع) عرض كرد كه: به نظر من در شما كبري وجود دارد. حضرت فرمودند: هرگز من گرفتار كبر نيستم، بزرگي و كبريايي مخصوص ذات اقدس الهي است آنچه در من است عزت نفس است، همان عزتي كه خدا در قرآن فرموده است: عزت براي خدا، و براي پيغمبر، و براي اهل ايمان است.

10.بندگي
- بندگي و پرستش در قرآن؛
- انواع سجده بر خدا؛
- نبوت و جهت دهي به عبادت؛
- مقام رفيع عبوديت؛
- بندگي و رهايي از هوي پرستي؛
- تضاد عبوديت با عجب؛
- حقيقت عجب؛
- آثار رواني عجب؛
- عجب در نيكان و بدان:
گاهي پاكان و نيكان در عبادت دچار عجب مي شوند، خود را از پروردگار طلبكار مي پندارند؛ اما گاهي شخص گناهكار در اعمال نارواي خود دچار اعجاب مي شود و چنان به خواب غفلت فرو مي رود كه گمان مي كند اعمالش صحيح و بر وفق واقع و حقيقت است. از اين رو به فكر اصلاح خود نمي افتد.

11.احسان و شرايط قبول آن:
- معني صدقه جاريه؛
- احسان، يكي از تمايلات عالي انسان؛
- انواع احسان به ديگران؛
- منت، تباه كننده خيرات:
امام سجاد (ع) مي گويد: خداوندا! خوبي و خيري را كه با دست من به جريان مي اندازي با منت گزاران محو و نابود منما.) آيين مقدس اسلام نحو و شرافت مسلمانان را بسيار محترم شمرده و پر ارج و ؟؟است به همين اساس كسي كه با خدمت خود نسبت به دريافت كننده منت مي گذارد با اين عمل به عزت و شرف او ضربه مي زند و خداوند چنين صدقه اي را هرگز نمي پذيرد.

12.مكارم و محاسن اخلاقي
- مقصود از معالي اخلاق؛
- تقدم مكارم اخلاقي بر محاسن اخلاقي؛
- تأثير مكارم اخلاق بر زندگي دنيوي؛
- كرامت بجا و نابجا؛
- مصونيت از فخر فروشي:
از جمله صفات بسيار مذموم در آيين اسلام «خود برتر بيني» و مباهات نمودن به مردم است. امام علي (ع) فرمودند: «دو چيز است كه مردم را به مسير هلاكت سوق مي دهد: ترس از فقر و تهيدستي و فخر فروشي به مردم.)
13.تواضع هنگام بزرگي
- تواضع در موضع رفعت؛
- تفاوت هاي عزت باطني و ظاهري؛
- بيماري كبر: پرهيز از كبر در عين عزت نفس؛ راه هاي جلوگيري از كبر:
1- از خداوند بخواهد كه او را پيش نفس خودش كوچك و ذليل نمايد تا به موازات عزت ظاهري، ذلت باطني را در خود احساس كند. و اين دو به موازات يكديگر در وجودش استقرار باشد.
2- از نيروي خرد و عقل، آنطور كه بايد استفاده كند، و با راهنمايي آن خط مشي خود را در ايام عز ظاهري ترسيم نمايد.

14. هدايت صالح
- نياز انسان به هدايت تشريعي؛
- نياز انسان به حكومت؛
- عدم كفايت قوانين بشري؛
- سرچشمه قوانين در اسلام:
قانونگذار در اسلام، خداوندي است كه بشر را آفريده و مي داند كه چه آفريده و مخلوقش داراي چه مزايا و خصوصياتي است و به صلاح و فسادش احاطه و آگاهي كامل دارد. هدف باري تعالي در قانونگذاري هدايت مردم و ارائه راه سعادت آنان است. خداوند مي خواهد با تعاليم خود بشر را انسان سازد و استعدادهاي نهفته اش را از قوه به فعليت بياورد و موجبات تعالي و تكامل او را از جميع جهات فراهم سازد.

15. پايداري در مسير حق
- صراط مستقيم؛
- چرايي طلب هدايت به صراط مستقيم توسط ائمه؛
- ضرورت استقامت علاوه بر شناخت؛
- علل عدم استقامت بر صراط مستقيم:
1- ضعف ايمان؛
2- ظاهر بيني:
كثرت جمعيت در پيمودن راه باطل و قلت افراد در راه حق موجب مي شود كه افراد ظاهربين تحت تأثير قرار گيرند، حق را ترك گويند و از پي اكثريتي بروند كه راه باطل در پيش گرفته و به خطا مي روند.

16. نيت رشيد
- نيت، واسطۀ علم و عمل؛
- معناي نيت رشيد؛
- نمونه هاي از نيت رشيد و غير رشيد:
نيت امام علي (ع) در حمله به آنان كه در صحنه جنگ جمل گرد آمده بودند نيتي بود رشيد و مسبوق به علم و آگاهي، نيتي بود بر وفق حق و حقيقت و خلاصه، نيتي بود كه در درستي آن كمترين شك و ترديدي وجود نداشت. امام علي (ع) فرمودند: آگاه باشيد كه شيطان حزب خود را گرد آورده و سوار و پياده خويش را به كار گرفته اما من در اعمال خود، آگاه و بصيرم، نه خودم خويشتن را به اشتباه افكنده ام و نه ديگري مرا به خطا و اشتباه انداخته است.

17. تقاضاي طول عمر مشروط
- گستره فعاليت شيطان؛
- دامهاي شيطان:
1- هواي نفس و آرزوهاي طولاني؛
2- خشم و شهوت.
- راه هاي مبارزه با غضب و شهوت؛
- توبه راه فرار از شيطان:
خداوند مهربان در مقابل وسوسه هاي شيطان درِ توبه و استغفار را به روي مردم گشوده و به آنان وعده عفو و مغفرت داده است تا گناهكاران هرگز مأيوس نشوند و خويشتن را از فيض باري تعالي بي نصيب نپندارند.

18. اصلاح خصلت هاي ناپسند
- حب ذات مانع مشاهدۀ خصلت هاي ناپسند؛
- راههاي شناخت عيب ها؛
- تبديل عيب هاي مورد ملامت به نيكي؛
- لزوم پرهيز از ملامت كردن؛
- تكميل مكارم اخلاق؛
- مراتب داشتن صفات خوب:
صفات حميده و سجاياي پسنديده داراي مراتب و درجات متفاوتي است، و انسان هاي عالي قدر به هر نسبت كه از جهت معنوي مقام رفيعتري دارند، به همان نسبت از بزرگواري و كرامت اخلاقي بالاتري برخوردارند.

19. درخواست تبديل دشمني به محبت
- حب و بغض الهي؛
- برخي از مصاديق الهي:
1- جهاد كنندگان در راه خدا؛
2- توبه كنندگان؛
- برخي از مصاديق بغض الهي:
الف) خودداري از انجام وظيفه؛
ب) ناآگاهي از معارف اسلام؛
ج) افساد و نمامي.
- معيار دوستي ها و دشمني ها؛
- منشأ دشمني با امام سجاد (ع)؛
- تبديل دشمني ها به دوستي توسط خداوند:
در قرآن شريف خاطر نشان گرديده است كه: (خداوند است كه دل هاي مؤمنين را به هم مهربان نموده است و اي پيامبر! اگر تمام آنچه كه در زمين است انفاق مي نمودي، نمي توانستي پيوند محبت و دوستي در دل ها ايجاد نمايي. ولي خداوند بين آن ها الفت برقرار كرد كه او عزيز و حكيم است.) افراد بسياري بودند كه با رسول گرامي (ص) و امامان دشمني داشتند اما خداوند مقلب القلوب از طريق مختلف روحيه دشمنان را تغيير مي داد يعني عداوتشان به محبت تبديل مي شد.

20. تبديل حسد به مودت و بدگماني به اطمينان
- معني حسد؛
- نحوه پرهيز از حسد؛
- منشأ حسد به امام سجاد (ع):
1- مقامات معنوي؛
2- محبوبيت امام (ع).
- اصلاح بد گماني؛
- مفهوم بد گماني:
گمان بد از حالات رواني و انديشه هاي دروني انسان است. موقعي كه برخي اشخاص با رفتار ناشايست، خود را در شرايط سوء ظن قرار مي دهند، قهراً براي ديگران بدبيني و بدگماني پديد مي آيد.

21. دعا براي دوستي
- مشيت الهي و عالم اسباب و علل؛
- اسباب و علل در استجاب دعا؛
- صله رحم؛
- اهميت صله رحم؛
- ابعاد مختلف صله رحم:
اولاً خود اين كار يك فضيلت اخلاقي است. ثانياً از نظر ديني و ارزش اسلامي است. ثالثاً قاطع رحم دچار خذلان مي شود. امام علي (ع) در اين مورد مي فرمايد: يكي از موجبات خذلان و محروم ماندن از نصرت ديگران ناچيز شمردن حقوق برادران است.)

22. تبديل دوستي مدارا كنندگان به محبت واقعي
- كار كردهاي مدارا؛
- طلب معاشرت هاي كريمانه؛
- حلاوت امنيت؛
- خوف از خداوند ويژگي جامعه اسلامي؛
- تأثير رفتار حكومت بر اعمال مردم؛
- دعا و بيان واقعيات:
امام سجاد (ع) در آن اختناق شديد و شرايط طاقت فرسا نمي توانست اوضاع و احوال سياهي روز را با صراحت شرح دهد، لذا با عبارت دعا سخن گفته و از پيشگاه خداوند درخواست حل مشكلات را نموده است. از خدا مي خواهد شرايطي را به وجود آورد كه ضرورت تقيه از ميان برود و دوستانمان در ابراز علاقه به ما آزادي عمل داشته باشند.

23. دست قدرتمند
- تحريف معناي صبر؛
- موارد صبر در اسلام؛
- راههاي مقابله با ظلم:
1- به كار گرفتن نيروهاي دفاعي؛
2- استفاده از دستگاه قضايي و قدرت اجرايي مملكت؛
3- استفاده و استنصار از افكار عمومي.
- زبان گويا؛
- پيروزي بر معاندان؛
- عناد و علل آن:
معاند كسي است كه حق و حقيقت را شناخته ولي آگاهانه آن را نفي مي نمايد و از آن روي مي گرداند. عناد مي تواند از علل متعددي سرچشمه بگيرد، از جمله حب مال و مقام، اظهار قدرت و نيرومندي، برتري جويي و تفوق طلبي، غريزه حب ذات و غيره. امام علي (ع) مي فرمايد: حق از نظر توصيف، ميدان وسيعي براي گفتن و نوشتن دارد. اما در مقام عمل، بسيار سخت و دشوار است.

24. درخواست دفع مكر مكاران
- انواع مكر؛
- مكر مذموم؛
- مكر ممدوح؛
- درخواست قدرت براي دفع ستمگر؛
- نقش اسلام در رهايي انسان ها از بردگي:
خداوند مردم را آزاد آفريده و نبايد انساني، خود را برده و بنده انسان ديگري قرار دهد. امام علي (ع) فرموده است: فرزند عزيز! بنده كسي نباش كه قضاء الهي و اراده باري تعالي در اين است كه تو آزاد باشي. يكي از خدمات بزرگ پيامبر (ص) نجات انسان ها از بردگي بود. در اثر مجاهدات پيامبر (ص) مسلمانان واقعي از تمام بندگي ها و تعهدات اطاعت ها و سلطه هاي ناروا رهايي يافتند و بنده و فرمانبر بي قيد و شرط خدا شدند.

25. تكذيب بدخواهان
- بدگويي ها عليه خوبان؛
- سلامت از شر دشمنان؛
- خوف و رجاء؛
- تفاوت رعب با خوف؛
- خوف و رعب مذموم:
در بعضي از مواقع خوف و رعب ظالمانه و ناروا در قلوب افراد شريف و با ايمان از ناحيه اشرار و زورگويان پديد مي آيد، گاهي بر اثر نگاههاي تند و خشم آلود و گاه با تهديد و ارعاب. اين قبيل اعمال از گناهان كبيره است و عذاب خدا را از پي دارد.

26. طلب توفيق در به كار بستن نصايح خير خواهان
- معناي توفيق؛
- تقابل توفيق و خذلان؛
- اسباب توفيق؛
1) ضبط تجربه؛
2) توقف در مواقع حيرت؛
3) دوست دانا.
- پيروي از هدايت كنندگان:
- هدايت و ابزار آن؛
- نكته مهم: رابطه عقل و توفيق:
از كنار هم قرار گرفتن اين دو جمله دعا شايد بتوان اين نكته را استفاده كرد كه از توفيق الهي كساني منتفع مي شوند كه داراي تقواي فكري و آزادي خرد باشند، آنانكه عقل خود را اسير لجاج و عناد، تعصب و تقليد، هوي پرستي و خودخواهي، و ديگر عوامل اسارت نموده اند، لايق توفيق الهي نيستند و نمي توانند از ارشاد عاقل و خيرخواه آنطور كه بايد استفاده نمايند. بهره گيري از هدايت هاي قرآن شريف نيز به همين شرط امكان پذير است.

27. خيرخواهي حتي نسبت به خائن
- غش و انواع آن؛
- غش هاي غير قابل بخشش:
1- غش در عبادت؛
2- غش نسبت به مقام امامت؛
3- غش مسلمانان نسبت به يكديگر:
مسلمانان از غل و غش نسبت به يكديگر كه مايه پراكندگي است پرهيز نمايند. در حديث است كسي كه شب را به صبح آورد و در دلش غش نسبت به برادر مسلمانش باشد، آن شب را در غضب خداوند صبح خواهد كرد و اگر صبح را شب كند و همچنان در دلش غش باشد، آن روز نيز در سخط خداوند خواهد بود تا وقتي كه به خود آيد، توبه كند و دل را از آن انديشه ناپاك منزه سازد.

28. تلافي به نيكي
- نقش محبت بين مسلمانان در عزت آنان؛
- جدايي هاي روا:
1- افراد دروغگو؛
2- افراد بي باك و متجري به گناه؛
3- افراد احمق.
- علت هجران؛
- علت هجران امام با مؤمنين، تقيه؛
- تخلق به خلقيات پسنديده، راه مقابله با جدايي:
براي نيل به اين هدف مقدس لازم است شخص خويشتن را به پاره اي از صفات حميده و خلقيات پسنديده متخلق نمايد كه حلم يا قدرت خويشتنداري يكي از آن صفات است. و اگر شخصي حلم ندارد به حلم تظاهر كند و با تصنع خود را حليم و بردبار وانمود نمايد تا اين خلق شريف تدريجاً ملكه نفساني او گردد.

29. ديگر دوستي
- انسان و ديگر دوستي؛
- روابط مسلمانان با يكديگر؛
- تجديد رابطه؛
- ارزش صله رحم:
جدايي دو نفر رحم و خويشاوند به مراتب از جدايي دو برادر مسلمان غير رحم مهمتر است و اين جمله امام، ناظر به قطع رحم و صله رحم است. رسول اكرم (ص) فرموده داست: مبغوفترين اعمال نزد باري تعالي شرك به خداوند است، پس از آن قطع رحم است، و پس از آن نهي از خوبي ها و امر به بدي ها است. حتي اگر رحم گناهكار باشد، نمي توان با او قطع رابطه نمود. نه تنها گناه مجوز قطع رحم نيست بلكه به موجب روايت، كفر هم قاطع رحم نمي شود.

30. به نيكي ياد كردن غيبت كننده
- مفهوم غيبت؛
- عظمت و عوارض غيبت؛
- انگيزه هاي غيبت؛
- زدودن غيبت از نامه عمل؛
- راه پيشگيري از غيبت؛
- غيبت هاي مجاز؛
- غيبت از امام (ع):
كسي كه از امام معصوم غيبت مي نمايد يا امام را نمي شناسد يا گرفتار سوء نيت آلودگي ضمير است، و بايد خود را اصلاح كند. اگر غيبت شده نزد غيبت كننده برود و رضايت خاطر خود را به وي اعلام نمايد نه تنها كار صحيحي انجام نشده بلكه ممكن است غيبت كننده در عمل نارواي خود جري تر شود. از اين رو امام براي رضايت دادن نبايد نزد غيبت كننده برود. اگر غيبت كننده به خطاي خود واقف گردد و بداند كه بايد نزد امام سجاد برود و طلب عفو و بخشش نمايد. امام (ع) در همان لحظات اول عذرخواهي، او را مي بخشد. ايشان به فرزند بزرگوارش امام باقر (ع) فرمود: فرزند عزيز اگر مردي از طرف راست تو دشنامت داد و بلافاصله به طرف چپ تو برگشت و عذرخواهي نمود، عذرش را بپذير و از او بگذر.

31. شكر نعمت و كفران آن
- معناي شكر و انواع آن؛
- شكر خالق و شكر مخلوق؛
- آثار شكر؛
- شرط استحقاق شكر؛
- گذشت و چشم پوشي از بدي ها
- راهكار مواجهه با نيكي ها و بدي هاي مردم:
در جايي كه ديگري به شما نيكي كند، وظيفه شما شكرگزاري اوست و اين مدلول جمله اول دعاي امام سجاد (ع) است: اِن اشكر الحسنة. در جايي كه ديگري به شما بدي كند، وظيفه كرامت خلق شما چشم پوشي و ناديده گرفتن بدي اوست و اين دستور مدلول جمله دوم دعاي حضرت سجاد (ع) است و اِن اغضي عن السيئة.

32. زيور صالحين
- مفهوم صلاحيت؛
- صلاحيت وراثت زمين؛
- زينت متقين
- لباس تقوا؛
- عالي ترين درجه تقوا؛
تقوا داراي درجات و مراتبي است. تقواي كامل كه در آن مرتبه، شخص متقي كوچكترين قدمي برخلاف رضاي الهي بر نمي دارد، مخصوص معصومين و اولياي برگزيده الهي است و قرآن شريف آن را حق تقوا خوانده و فرموده است. «اتقواللهَ حَقَّ تقاتِهِ»

33. گسترش عدل
- طلب عدالت؛
- معناي عدل؛
- دلايل نياز به دين در برقراري عدالت:
1- ضرورت شناخت انسان؛
2- نجات از هوا پرستي.
- مقدمات عدالت گستري:
كسي كه مي خواهد عدل را بين مردم گسترش دهد، بايد در هر مورد از تعاليم شرع مقدس به خوبي آگاه باشد و «صلاحيت علمي» داشته باشد تا بتواند با قاطعيت و اطمينان خاطر سخن بگويد و مردم را به رعايت آنچه در شرع مقدس رسيده است، دعوت نمايد.
همچنين كسي كه مي خواهد عدل را بين مردم گسترش دهد بايد از «استقامت و ثبات» برخوردار باشد و در مقابل مشكلات مقاومت كند.

34. فرو بردن غيظ و آتش خشم
- غضب، عامل دفاع؛
- غضب مانع عدالت؛
- ضرورت كظم غيظ؛
- راهكارهاي كظم غيظ:
انسان خشمگين مي تواند با انجام پاره اي از اعمال، خشم دروني را فرو نشاند، اگر ايستاده است بنشيند، اگر نشسته است به پا خيزد، دست و صورت را با آب سر بشويد، از محيط غضب خارج شود و از اين قبيل اعمال. انجام اين كارها نياز به توجه و تعقل دارد.

35. ايجاد صلح و سازش
- اختلاف، زمينه ساز ظلم؛
- اختلاف و نزول عذاب؛
- عوامل تفرقه؛ عامل وحدت؛
- تفاوت صلاح و اصلاح:
نكته اي كه لازم است در بحث اصلاح ذات البين مورد توجه قرار گيرد اين است كه در بعضي از روايات كلمه اصلاح به كار برده شده ولي در بعضي از روايات به جاي كلمه اصلاح كلمه صلاح به كار رفته است. فرق صلاح و اصلاح در سلامت معنوي جامعه مانند تفاوت پيشگيري و درمان است در طب و حفظ سلامت بدن مردم.

36. نشر خوبيها و پنهان داشتن عيوب
- معناي معروف؛
- اهميت معروف اقتصادي؛
- رابطه ترويج معروف و اجراي عدالت؛
- اهميت پوشاندن عيوب ديگران؛
- مذمت پيگيري عيوب ديگران؛
- رابطه پوشاندن عيوب و برقراري عدالت:
ستر عيوب و نقائص نيز همانند نشر خوبي ها در حفظ عدالت اجتماعي اثر مي گذارد، چون اگر عيب افراد از پرده بيرون افتد و كساني از آن آگاه شوند به اين و آن بگويند، شخص صاحب عيب برافروخته مي شود، به دفاع از خود برمي خيزد و ممكن است در خلال دفاع، دروغ بگويد، بي گناهي را متهم نمايد و به وي نسبت ناروايي بدهد و رفته رفته گناه گسترش يابد و هر قدر شعاع گناه بسط پيدا مي كند، قطعاً به عدالت اجتماعي آسيب مي رساند.

37. نرم خويي و فروتني
- آثار نرم خويي؛
- امكان تغيير اخلاق زشت؛
- توصيه به تواضع در كتاب و سنت؛
- آثار تواضع و تكبر؛
در جامعه اي كه تمام قشرها متواضع باشند و همه با رعايت ادب و احترام با يكديگر برخورد نمايند، عدل و دادگري در آن اجتماع حاكم خواهد بود. مي توان گفت كه تواضع و فروتني اگر در سطح وسيع جامعه معمول باشد به بسط عدل كه اولين درخواست امام سجاد (ع) در اين قطعه از دعاي مكارم الاخلاق است، كمك مي نمايد.

38. حسن رفتار و ملايمت
- مفهوم سيره؛
- رابطه سيره و سريره؛
- معناي ريح؛
- تفاوت عفو و فرونشاندن خشم:
- آثار سكون ريح؛
به هر نسبت آميزش مسلمانان با هم، آميخته به رفق و سكون ريح و منزه از ابراز قدرت و صولت باشد، به همان نسبت عدل و داديگري در سطح وسيعتري گسترش مي يابد و از ثبات و استواري فزونتري برخوردار مي گردد.
درباره عطوفت رحمت مسلمين نسبت به يكديگر و آميزشهاي محبت آميز آنان رسول اكرم (ص) فرموده: قسم به كسي كه جان من در قبضه قدرت اوست، خداوند رحمت خود را قرار نمي دهد مگر بر كسي كه او خود اهل رحمت و عطوفت باشد.

39. حسن خلق در معاشرت
- اهميت حسن معاشرت:
1- فوايد دنيوي حسن خلق؛
2- فوايد معنوي حسن خلق.
- پيش گرفتن در كارهاي خوب
- معناي فضيلت؛
- معناي سبقت در فضيلت:
پيشي گرفتن در فضيلت از عوامل مهم حفظ عدل اجتماعي است، زيرا آنكه عدل، خود از بهترين فضيلت هاست. كساني كه در فضيلت سبقت مي گيرند، قطعاً در اقامه عدل، روش سبقت را به كار مي بندند و براي تحقق بخشيدن به عدل اجتماعي هيچ فرصتي را از دست نمي دهند و با مسامحه و سستي، خويشتن را از توفيق بزرگ الهي محروم نمي سازند.

40. ايثارجويي
- معناي ايثار و تفضل؛
- نقش ايثار در رشد اسلام؛
- خودداري از ملامت
- معناي تعيير؛
- انگيزه هاي ملامت جويي؛
- آثار ملامت جويي:
هر فردي به طور طبيعي خويشتن را دوست دارد و به غريزه حب ذات به خود علاقه مند است. هتك و تحقير را تحمل نمي كند و آن را اهانت به شخصيت خود تلقي مي نمايد و تا آنجا كه قدرت دارد، براي دفاع از خود مي كوشد. تعيير و سرزنش كه خود عمل موهني است، كاري مي كند كه شخص ملامت شده تحريك و محياي مقابله شود و زبان به اهانت تعيير كننده گشايد، تعيير كننده نيز پاسخ مي گويد. در نتيجه بين آن دو سخنان تند و موهني رد و بدل مي گردد و ممكن است در پاره اي از مواقع، وضع به قدري شديد شود كه دامنه كلام به دروغگويي و افترا و احياناً به زد و خورد منجر شود و مايه بروز مفاسد سنگين و غير قابل جبران گردد.

41. ترك احسان نابجا
- شرايط استحقاق احسان؛
- قصاص، عامل حيات اجتماع؛
- بيان حق با وجود مشقت آن
- دشواري حق مداري؛
- شناخت حق، مقدمه حق مداري:
شرط اصلي عمل نمودن بر وفق حق، شناختن حق و تميز آن از باطل است. در پاره اي از مواقع جامعه بر اثر حوادث و رويدادهاي سنگيني دچار اختلاف شديد مي گردد و حق و باطل آنچنان به هم مي آميزد كه شناخت روا از ناروا، حتي براي افراد پاكدل و نيكوكاري كه با خلوص علاقه مند به اقامه حق و عدل هستند، مشكل مي شود و در گزينش خط مشي خود دچار حيرت مي گردند.

42. كم شمردن كارهاي خوب و بسيار شمردن كارهاي بد
- ناتواني انسان در اداي حق بندگي؛
- بزرگترين گناه:
امام سجاد (ع) با بيان جمله دوم مي خواهد مسلمانان را متوجه كند كه اگر شرّي را قولاً يا عملاً مرتكب شديد، هر چه به نظرتان كوچك بيايد، آن را بزرگ بشماريد و مهم تلقي نماييد؛ زيرا كوچك شمردن كار بد، آدمي را در گناه جسور مي كند.

43. اطاعت از خدا، همگامي با مسلمين، اجتناب از نظرهاي بدعت آميز
- تداوم اطاعت، شرط عاقبت نيك؛
- معصيت شرك آلود؛
- ثمره اطاعت براي ما، نه براي خدا؛
- لزوم همراهي با جماعت:
- مقصود از جماعت؛
- معناي بدعت:
- معناي رأي مخترع؛
- جمع بندي چهار عبارت فوق:
امام سجاد (ع) در اين قطعه از دعاي شريف مكارم الاخلاق از پيشگاه خداوند درخواست دوام طاعت مي نمايد و براي اينكه بتواند در طاعت حق موفق شود، ملازمت جماعت اهل حق را مي خواهد و تمنا دارد كه اهل بدعت را ترك گويد و از كساني كه رأي ساختگي و مخترع را در دين او به كار مي گيرند، دوري گزيند.

44. درخواست وسعت رزق و قوّت در كِبَر سنّ و ايّام ناتواني
- آثار پيري؛
- ضرورت تكريم پيران؛
- درخواست وسعت رزق در پيري؛
- نياز پيران به حمايت:
كلمه قوّت داراي معاني وسيعي است، هم قوت روح را شامل مي شود وهم قوت جسم را در بر مي گيرد، و كلام امام سجاد (ع) كه از خداوند مي خواهد هنگام فرسودگي و تعب، قوي ترين نيرو را به او عنايت كند، احتمال اين هر دو معني را دارد.

45. مصونيت از مسامحه در عبادت
- ضرورت نشاط در دين و دنيا؛
- ضرورت اعتدال در فعاليت؛
- تفاوت فعاليت ها بر اساس درجات؛
- محفوظ ماندن از فقد بصيرت
- معناي عمي؛
- اهميت بصيرت؛
- شرايط بصيرت:
1. علاقه به سعادت؛
2. پرهيز از لجاجت.
- موانع بصيرت؛
- جمع بندي دو فقره فوق:
دعاي امام سجاد (ع) به ايام پيري و دوران كبر سن نظر دارد. در جمله اول عرض مي كند: بارالها! در كبر سن مرا همواره مورد عنايت و رحمت خود قرار ده و آنچنان مرا حمايت فرما كه فرسودگي پيري در عبادتم اثر نامطلوب به جاي نگذارد و از شوق و نشاط بندگيت بازنمانم و در قسمت دوم عرض مي كند: بارالها! در پيمودن صراط مستقيمت آنچنان مرا مشمول فيضت گردان كه تا آخر عمر بصيرتم برقرار باشد و راه تو را همواره با آگاهي طي نمايم و از نابينايي چشم دل مصون و محفوظ باشم.

46. پرهيز از كارهاي خلاف محبت حق
- انواع اعمال خلاف رضاي خدا:
1. فساد؛
2. اسراف؛
3. ظلم.
- دوري جستن از خدابريدگان و جدا نشدن از خداجويان
- ضرورت دوري از گناهكاران؛
- دوستي با نيكوكاران:
دوستان خدا را دوست داشتن و دشمنان خدا را دشمن داشتن يا به عبارت ديگر براي خدا دوست داشتن و براي خدا دشمن داشتن در آيين اسلام اهميت بسيار دارد. امام باقر (ع) از رسول اكرم (ص) اين حديث را نقل نموده است كه: دوستي مؤمن نسبت به مؤمن براي خدا از بزرگترين شعبه هاي ايمان است، آگاه باشيد هز كس دوست بدارد براي خدا، دشمن بدارد براي خدا، عطا كند براي خدا، و امساك كند براي خدا، او از دوستان خداوند است.

47. تنها از خدا مدد خواستن
- وسايل جلب نصرت خدا؛
- نمونه اي از نصرت خدا؛
- ضرورت صيانت از كرامت نفس؛
- پناه جويي از خدا:
بعضي از حوادث و رويدادهاست كه مي تواند در انسان اثر عميق بگذارد و آدمي را گرفتار احساس ذلت و حقارت نمايد.
منشا اين حالت روحي هر چه باشد، لازم است افراد با ايمان در اين قبيل مواقع خويشتن دار باشند، حادثه ذلت بار خود را در ضمير خويش پنهان نگاه دارند و حل مشكل خود از ديگران نخواهند كه اين تضرع و ابراز ضعف با بزرگواري و عزت نفس سازگار نيست.

48. ياري نخواستن از غير خدا موقع اضطرار
- معناي فتنه؛
- فلسفه امتحان الهي؛
- امتحان، ضرورت حيات انساني؛
- شرط پيروزي در امتحان؛
- امتحانات گمراه كننده خود خواسته؛
- چاره جويي در اضطرار:
گاهي انسان به طور ناخواسته در وضع اضطراري خاصي قرار مي گيرد و براي حفظ حيات خود جز استمداد از مردم راه ديگري ندارد، مثل اينكه فردي در اطاق خوابيده و بر اثر باران شديد، سقف فرو مي ريزد اما به گونه اي كه او در پناهگاهي سالم مي ماند، ولي راه بيرون آمدن ندارد و براي رهايي از آن وضع چاره اي جز ياري خواستن از اين و آن ندارد.

49. عدم خضوع و تضرّع در مقابل غيرخدا
- تهيدستي و ناامني دو عامل مهم تهديد شرافت نفس؛
- دشواري تحمل فقر؛
- مراتب تحمل فقر؛
- معناي رهب؛
- راههاي رهائي از ترس:
عوامل متعددي مي تواند موجب خوف آميخته به خطر و اضطراب شود، بعضي از آن عوامل، طبيعي و مستند به قوانين نظام آفرينش است مانند زلزله، آتش فشان، سيل، وزش بادهاي وحشت‌زا و نظاير اينها. در اين قبيل مواقع همه افراد بايد تا جائي كه مي توانند از وسايل و اسباب عادي استفاده كنند و خويشتن را از خطر برهانند.

50. مستحقين خذلان و اعراض پروردگار
- توكل؛ چاره اضطرار؛
- نتيجه عدم توكل؛
- مفهوم اعراض خداوند:
اعراض خداوند از انسان هم بدين معني است كه لطف خود را از كسي قطع كند، حمايتش را از وي بردارد، و با افكار و اعمال انحرافي كه دارد، تركش گويد. به موجب روايات اين گروه، مبغوض درگاه مقدس باري تعالي هستند، اينان با روش نادرستي كه در پيش مي گيرند نه تنها خود راه ضلالت را طي مي كنند، بلكه موجي گمراهي افراد بي اطلاع مي گردند و آنان را نيز به بيراهه مي برند.


51. در ياد عظمت الهي بودن
- تلقين پذيري انسان؛
- راه هاي مصون ماندن از القائات باطل؛
- القاهاي رحماني و شيطاني؛
- تفاوت آرزو و تمناي باطل؛
- راه رهايي از تمنيات باطل؛
- پرهيز از گمان بد؛
- راه رهايي از بدگماني؛
- اجتناب از حسد؛
- راه هايي از حسد:
شخص با ايمان موظف است دل را از حسد پاك نگاه دارد و بدخواه مردم نباشد. اما اگر به فرض چنين حالتي در كسي پديد آمد و دلش به انديشه زوال نعمت صاحب نعمت گرايش يافت، آن تمنا را متوجه دشمنان خداوند نمايد.

52. گناهان زبان
- گناهان زبان:
1ـ فحش 2ـ هُجر 3- شتم 4- شهادت باطل 5- غيبت 6- دشنام
- مراقبت از ساير لغزش هاي زبان:
امام سجاد در دعاي مكارم اخلاق از شش گناه زبان نام برده و پس از ذكر اين شش مورد به پيشگاه الهي عرض مي كند «و ما اشبه ذلك» يعني نظاير اين شش مورد. امام (ع) با اين عبارت از خداوند درخواست مي كند زبانش را نه فقط از اين شش گناه، بلكه از تمام لغزش ها محافظت مي فرمايد و ضمنا به مسلمانان مي فهماند كه گناه زبان منحصر در شش مورد ذكر شده نيست و افراد متشرع بايد از جميع جهات مراقب حفظ زبان خود باشند.

53. حمد و ثنا و مجد الهي
- زينت هاي زبان:
1. حمد الهي:
الف. شكرگذاري براي كارهاي خوب؛
ب. ثمره حمد.
2- ثناي الهي؛
- پرهيز از غلوّ؛
3. مجد الهي:
امام سجاد (ع) در قطعه سوم به پيشگاه الهي عرض مي كند: بارالها تمجيد و بزرگي خودت را بر زبان من به جريان انداز. درباره يك انسان كه واجد كرامت نفس و منزلت اجتماعي است، مي گويند او داراي مجد و عظمت است. ولي كلمه مجد درباره ذات اقدس الهي داراي معناي بسيار وسيع و گسترده اي است.

54. شكر نعمت، اعتراف به احسان
4- شكر؛
5- اعتراف به احسان؛
- شمارش عطاياي الهي
6- شمارش نعمت هاي خدا؛
- معناي منت خدا بر انسان:
منت خداوند بر مردم به صورت الفاظ و كلمات نيست، بلكه منت الهي عمل اوست.

55. ستم نديدن و ستم نكردن
- نفي ستمگري و ستم پذيري؛
- دلايل اقدام به ظلم؛
- معناي مانع شدن خدا از ظلم:
امام سجاد (ع) در اين قسمت دعا عرض مي كند: بارالها! چنان كن كه از من نيز به ديگران ستمي نرسد كه تو مي تواني مرا از آن بازداري.

56. مصون ماندن از ضلالت، فقر و طغيان با تفضل پروردگار
- شرايط هدايت:
1- طلب هدايت؛
2- داشتن عزم راسخ؛
3- توجه به دعوت انبيا و عقل؛
4- تسليم شدن در برابر حقيقت
- فقر ممدوح و فقر مذموم؛
- اجتناب از طغيان:
كساني كه به خداوند ايمان واقعي دارند و به ياد او هستند، اگر ثروتمند شوند به سركشي و طغيان نمي گرايند؛ زيرا مي دانند كه مالك واقعي اموال، خداوند است و آنها امانت دار او هستند.

57. طلب عفو و رحمت با اطمينان از فضل الهي
- طلب مغفرت؛
- طلب عفو؛
- طلب چشم پوشي؛
- اطمينان الهي بالاترين سرمايه انسان:
مكتب اسلام، مسلمانان را به گونه اي تربيت نموده است كه همه آنان به رحمت و فضل الهي بسيار دلبسته و اميدوارند.
وثوق و اعتماد به خداوند، سرمايه بزرگ پيامبران الهي و اولياء دين در مبارزه با شرك و ظلم بود.

58. فضل خداوند، تنها عامل مغفرت ها
- همراهي خوف و رجاي الهي؛
- شرايط استحقاق عفو الهي؛
- تفاوت تفضّل و استحقاق؛
- تكرار صلوات:
در دعاهاي صحيفه، امام سجاد (ع) بسيار بر پيامبر (ص) و اهل بيت مكرمش درود فرستاده است؛ چرا كه ذكر صلوات، دعا را به استجابت نزديك مي كند.

59. توفيق در هدايت مردم
- آفات سخن گفتن
- ملهم شدن به تقوا
- وجدان، پشتوانه تقوا؛
- گستره تقوا؛
- انجام بهترين كارها و جلب خشنودي خداوند
- در خواست توفيق تزكيه؛
- جلب خشنودي بيشتر خداوند:
آن طور كه از منابع ديني استفاده مي شود كارهاي خوب از نظر ارزش معنوي با هم يكسان نيستند. بنابراين اگر انسان با ايماني در يك زمان با انجام دو عمل مواجه شود كه يكي خوب است و آن ديگري خوبتر، شايسته است عمل خوبتر را برگزيند، چه آنكه ارزش معنويش فزونتر است و خداوند از انجام آن بيشتر خشنود مي گردد.

60. پيمودن راه برتر
- در جستجوي طريقه برتر
- تمنّاي مرگ و حيات در دين حق
- چرايي تقدم مرگ بر حيات در كلام امام:
1- اهميت حسن عاقبت؛
2- مرگ مقدمه حيات:
حضرت امام رضا (ع) مي فرمايد: وحشتبارترين مواقع براي مردم سه روز است. روز ولادت كه از شكم مادر بيرون مي آيند و دنيا را مي بينند، روزي كه مي ميرند و عالم بعد از مرگ و اهل آن را مشاهده مي كند و روزي كه دوباه زنده مي شوند و به عرصه قيامت قدم مي گذارند و احكامي را مشاهده مي كنند كه در دنيا نديده اند و خداوند سلامت حضرت يحيي را در سه روز اخبار نموده و حضرت مسيح در اين سه مرحله براي خويشتن سلامت خواسته است.

61. ميانه روي
- معناي اقتصاد؛
- ميانه روي در امور مالي؛
- اهل حق و صواب بودن
- معناي سداد؛
- مقدمات حضور در مسير سداد:
1- يافتن راه صواب؛ 2- استقامت.
- موانع حضور در مسير سداد:
حضور در مسير سداد با برخي موانع نيز مواجه است. بايد اين موانع را شناخت و از آن دوري نمود. مردم در عصر رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)، در برابر دعوت آن حضرت به گونه هاي مختلف، از خود واكنش نشان مي دادند.

62. هدايت و راهنمايي
- شرايط راهنما:
1- علم و آگاهي؛ 2- ايمان و اعتقاد؛ 3- عمل به علم.
- درخواست شايستگي
- جايگاه صالحان و اهميت عمل صالح؛
- حقيقت دنيا؛
- شرط پيوستن به صالحين:
پيوستن به گروه عباد صالح از نظر علمي و عملي كاري بسيار دشوار است. مسلماناني كه علاقه دارند راه عباد صالح را بپيمايند، بايد تمام اعمالشان صحيح و طبق دستور شرع مقدس انجام شود و به همين دليل لازم است در شناخت تعاليم الهي كوشا و جدّي باشند و از راهنمائي و ارشاد آگاهان به تعاليم ديني، آن طور كه شايسته است، استفاده نمايند تا صراط مستقيم را بپيمايند و در بيراهه قدم نگذارند.

63. درخواست پيروزي در قيامت
- تفاوت پيروزي در نگاه مادي و معنوي:
1- معناي واقعي پيروزي؛
2- راه دستيابي به پيروزي؛
3- ارزش پيروزي هاي مادي و معنوي.
- به سلامت گذشتن از صراط
- مرصاد جايگاهي در صراط؛
- شرط عبور از صراط:
مرصاد جايگاه رفيعي است در صراط كه اگر كسي حق ديگري را بر عهده داشته باشد، نمي تواند از آن جايگاه بگذرد. فلسفه اين درخواست امام سجاد(عليه السلام) مبني بر اينكه «خداوند او را از مرصاد سالم بگذراند» هم اين است كه دوستان و پيروان خود را از خطر آن آگاه سازد و به آنان بفهماند آن كس كه حقوق مردم را بر عهده دارد؛ نمي تواند از آن منزل بگذرد.

64. عوامل استخلاص نفس
- عوامل نجات از عذاب؛
- عوامل اصلاح نفس: 1- عقل؛ 2 – نفس ملهمه؛ 3- نفس لوّامه.
- هواي نفس، عامل انحراف:
در مقابل عواملي كه آدمي را به صراط مستقيم هدايت مي كند و مايه اصلاح و سعادت است، هواي نفس يا نفس امّاره قرار دارد كه صاحبش را به انحراف سوق مي دهد و به گناه و بدي ترغيب مي نمايد.

65. پناه دلهاي غمگين
- چاره حزن و اندوه؛
- رضا به قضا؛
- اميد محرومان
- پناهگاه مومنان؛
- فريادرس گرفتاران
- ريشه ناگواريها:
1- برخي خلقيات ناپسند؛
2- حكام مستبد:
دعاي امام سجاد (عليه السلام) مربوط به حالتي است كه فرد گرفتار ظلم متجاوزان مي گردد، يعني كساني كه مي خواهند نيت ظالمانه خود را عملي كنند و افراد مظلوم نمي توانند در مقابلشان بايستند و ظلم آنان را از خود دفع كنند.

66. جايگزين از دست رفته ها
- سنت مرگ و تولد؛
- جبران صلاح به جاي فساد؛
- تبديل مطرودها به مقبول ها:
شرك و كفر، سيئات اخلاقي و گناهان به هر صورت كه باشد، مطرود درگاه باري تعالي است و خداوند به هيچ يك از آنها راضي نيست.

67. درخواست كفايت از عيبجويي مردم
- استقامت در برابر عيب جويي؛
- تمناي امنيت روز معاد
- نعمت امنيت در قيامت؛
- درخواست حسن ارشاد مردم
- در خواست توفيق هدايت مردم؛
- قدرت سخن، از نعمت هاي الهي؛
- هدايت براي اصلاح زبان؛
- سنگيني عذاب هاي مربوط به زبان:
عذاب گناهاني كه به واسطه زبان صورت مي گيرد نيز سنگين است. امام صادق (عليه السلام) از پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم)روايت مي كند، كه فرمود: خداوند در قيامت، زبان را به عذابي معذّب مي كند كه ديگر جوارح بدن را آنچنان كيفر نمي دهد.

68. در خواست دفع عوامل ضرر و زيان
- دفع بلا با لطف خدا؛
- تقاضاي نعمت غذا
- اهميت روزي حلال:
در اسلام، رزق حلال اهميت بسيار دارد و مسلمان موظف است اين امر را درباره خود و درباره كساني كه نفقه آنها به وي واجب است، رعايت نمايد و حداقل از غذايي استفاده كند كه در پيشگاه خدا مورد مؤاخذه قرار نگيرد.

69. درخواست اصلاح و تمناي درمان
- نقش انبيا در تثبيت اخلاق؛
- تمناي مداوا:
كلمه مداوا در مورد بيماري ها به كار برده مي شود. افراد بيمار گاهي گرفتار عوارض جسمي و گاهي مبتلا به عوارض روحي هستند. مانند كساني كه چشم دلشان نابيناست و گوش دلشان ناشنوا. حسد نيز در اخلاق اسلامي از بيماري هاي روح شناخته شده است.

70. سايه رحمت الهي
- تقاضاي بهره مندي از سايه رضوان الهي
- جامه خشنودي خداوند
- دو معنا از رضا:
1- مراقبت در جلب رضايت الهي؛
2- راضي بودن به قضاي الهي:
انسان هاي سالك بايستي قضاي الهي را با رضايت خاطر بپذيرد، خواه بر وفق ميلشان باشد يا برخلاف ميلشان. امام صادق (عليه السلام) مي فرمايد: سرلوحه طاعت باري تعالي صبر و رضاي بنده از خداوند است در هر آن چيزي كه آن را دوست دارد يا نسبت به آن بي رغبت است.

71. گزينش حق در امور مشكل
- هدايت در مواقع ابهام؛
- هدايت براي انتخاب بهترين كار؛
- هدايت در تشخيص بهترين روش:
تناقض و تضاد بين روش ها و راه ها در ميان مردم عصر رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) همچنين ائمه معصومين (عليهم السلام) مكرر روي داده است. ملت به معناي دين است اما گاهي اين واژه درمعناي پيروان دين نيز به كار مي رود.

72. درخواست تاج كفايت
- كفايت به معناي بي نيازي؛
- كفايت به معناي لياقت؛
- حسن ولايت
- ضرورت صلاحيت در تصدّي امور؛
- درخواست هدايت صادقانه
- دو شرط اصلي هدايتگران؛
- شرايط هدايت جويان:
امام علي (عليه السلام) فرموده: «خير و امنيت براي كسي است كه بر نفس خود غلبه كند و مغلوب نفس نشود، مالك هواي نفس خويشتن باشد و مملوك آن نگردد» كساني كه بنده هواي نفس و مطيع غرايزند نمي توانند از هدايت صادقانه راهنمايان الهي برخوردار گردند و اين محروميّت ناشي از خود آنهاست.

73. كشايش مالي و امتحان خداوند
- فلسفه امتحان الهي؛
- امتحان به واسطه قدرت مالي؛
- زندگي بي مشقت
- معناي زندگي بي مشقت در كلام امام؛
- مذمت فقر:
در اسلام فقر و تهيدستي كه به معناي فاقد بودن حداقل زندگي است، مطلوب نيست و جزء امتحانات بسيار سنگين محسوب مي شود. از جمله توصيه هاي اسلام به مسلمانان اين است كه در مقابل چشم فقرا و كودكانشان برداشتن نعمت تظاهر ننماييد و بر رنج و ناراحتي آنان نيفزاييد.

74. درخواست مردود نشدن دعا
- فضيلت دعا به درگاه خدا؛
- موانع استجابت دعا:
1- قلب غافل؛
2- مخالفت با قوانين الهي؛
3- ضعف ايمان به توحيد كامل:
مهمترين مانع كه سدّ راه استجابت دعاست، نقص معرفت در توحيد و كمبود ايمان دعا كنندگان است.
اين مانع به قدري قوي و مهم است كه اگر دعايي با وجود تمام شرايط استجابت، فاقد توحيد كامل و ايمان باشد، فيض استجابت شامل آن دعا نمي شود.

75. بر كناري از اسراف و مصونيت از تباه شدن رزق
- در مذمت اسراف؛
- تفاوت اسراف و تبذير؛
- مصونيت از تباه شدن رزق
- مصونيت از تباه شدن رزق؛
- نياز معصومين به غذا:
نه تنها امام سجاد (عليه السلام) در گفته هاي خود از رزق و روزي نام برده و نياز خويش را به غذا ابراز نموده است، بلكه در كلمات رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) و ائمه معصومين (عليهم السلام) نيز اين قبيل سخنان آمده تا آنكه درباره آنان كسي به خطا نيانديشد و همانند بعضي از پيشينيان گمراه تصوّر نكند كه پيامبران و برگزيدگان الهي بايد از فرشتگان باشند و بي نياز از آب و غذا.

76. بركت و افزايش مال
- معناي بركت؛
- رابطه ايمان و بركت؛
- هدايت الهي براي انفاق
- ارزش واقعي مال؛
- بايدهاي كسب درآمد و انجام هزينه:
امام صادق (عليه السلام) مي فرمايد: از عوامل بقاي مسلمين و بقاي اسلام اين است كه اموال در دست كسي بگردد كه حق و عدل را درباره مال مي شناسد و عمل معروف را در مورد آن انجام مي دهد، و از جمله عوامل فناي اسلام و مسلمين اين است كه اموال در دستهايي بگردد كه حق را نسبت به مال نمي شناسد و عمل معروف را درباره آن اعمال نمي نمايد.

77. وظيفه طلب رزق
- فضيلت كار براي كسب روزي؛
- كار شرط استقلال؛
- هم دنيا و هم آخرت؛
- ارزش دنيا؛
- فعاليت براي رزق و بازنماندن از عبادت
- فراغت براي عبادت:
امام سجاد (عليه السلام) به خداوند عرض مي كند كه موجباتي را فراهم آور تا وقت زيادي در راه كسب معاش صرف ننمايم و فرصتم از دست نرود تا بتوانم به بندگي و اطاعت خدا كه بزرگترين همّت روحي و خواسته دروني من است بپردازم و براي نيل به معاش دنيوي از فيض بزرگ اخروي باز نمانم.

78. درخواست قضاي حوائج
- مشكل تشخيص خير و شر؛
- قدرت خدا بر انجام همه كارها؛
- درخواست پناه
- خدا تنها پناه ما؛
- اهميت امنيت:
پناه دادن در درجه اول شايسته مقام ربوبي است ولي مسلمانان نيز از نظر رعايت حقوق اسلامي اگر قادر باشند، بايد برادران ديني خود را پناه بدهند و آنان را از نگراني و اضطراب خلاص نمايند به علاوه قانون اسلام به هر مسلماني اجازه داده است از موضع ديني خود استفاده كند و به دشمني كه در حال جنگ است و پناه مي خواهد امان بدهد تا هر چه زودتر جنگ به نفع مسلمين پايان يابد و از خونريزي زياد جلوگيري شود.

79. آبرومندي در اجتماع
- ارزش آبرو؛
- توصيه به حفظ آبروي خويش؛
- حفظ قدر و منزلت
- مفهوم جاه و مسئوليت ناشي از آن؛
- مذمت جاه طلبي:
كساني كه داراي حبّ جاه و رياست هستند و براي نيل به آنها سعي و كوشش مي كنند، بايد متوجه باشند كه اسلام با كار آنان مخالف است و به موجب روايات، حب جاه و مقام، مايه تباهي و هلاكت است.

80. مضيقه مالي و طلب عطا از افراد فاقد فضيلت
- عوامل تنگي معيشت:
1- سستي و اهمال؛ 2- زياده روي در مصرف؛ 3- اقدام به گناه؛
4ـ خلقِ بد؛ 5- عوامل ديگر.
- آثار تنگي معيشت:
اين قبيل بلايا و آفات كه مصائب سنگيني به بار مي آورد و زندگي خانواده ها را مختل مي نمايد، جز ذات اقدس الهي احدي قادر نيست آنها را دفع كند و از بروزشان جلوگيري نمايد. اگر دعا در پيشگاه خداوند مقبول نيفتد و يكي از اين بلايا نازل گردد، مزرعه يا باغ از ميان برود، عوارض و پيامد هائي خواهد داشت كه امام سجاد (عليه السلام) توضيح داده است.

81. درخواست سلامت براي عبادت
- اهميت سلامتي و جواني؛
- معناي وسيع عبادت؛
- درخواست فراغت براي زهد
- فراغت براي عبادت:
اوقات فراغت اگر در مجاري صحيح به كار گرفته شود، موجب نشاط و مايه نيرومندي در ساير فعاليتهاست و اگر در كارهاي نادرست و گناهان صرف شود، مي تواند خطرات بزرگ و مفاسد غير قابل جبراني به بار آورد.

82. درخواست علم با عمل
- جايگاه علم در اسلام: الف. ضرورت فراگيري علم؛ ب. ضرورت عمل به علم.
- تمناي كف نفس معتدل
- معناي ورع؛
- دو شرط اساسي سعادت؛
- مراتب ورع:
ورع همانند تقوي مراتب و درجاتي دارد. حداقل تحقق ورع به اين است كه آدمي از گناه اجتناب نمايد و دامن خويشتن را ازمعصيت منزه دارد.

83. طلب عفو در پايان عمر با عفو الهي
- ترس از سوء عاقبت؛
- حسن عاقبت معيار سعادت؛
- آرزوي رحمت الهي
- هم خوف و هم رجا؛
- رجاء صادق:
كسي كه از صميم قلب به خدا ايمان مي آورد و با اداي فرايض و نوافل، توحيد را در دل خود تقويت مي كند و به موازات اطاعت اوامر الهي از منهياتش نيز اجتناب مي نمايد، چنين انساني يك مسلمان واقعي است و حق دارد به رحمت الهي و بهشت جاودان اميدوار باشد و اين رجاء صادق است.

84. نيل به رضاي الهي به سهولت
- راه رسيدن به بهشت الهي:
1- رضا به قضاي الهي؛
2- اطاعت از فرامين الهي؛
3- تولي و تبري.
- درخواست اعمال پسنديده در همه حالات
- عمل صالح، ركن ايمان؛
- نيت، ملاك حسن عمل؛
- ضرورت حفظ عمل خوب:
كار پسنديده و خوب در اسلام آن عملي است كه بر اساس علم صورت پذيرد و انجام دهنده آن داراي قصد قربت باشد و نيز اينكه بتواند تا آخر عمر، عمل پاك خود را از خطرات گوناگون محافظت كند و آن را به سلامت از مرز دنيا بگذراند.

85. با ياد خدا بودن در تمام مواقع
- اهميت محاسبه نفس؛
- معنا و آثار ذكر:
نقطه مقابل غفلت، ذكر است. ذكر داراي دو معني است: اول؛ تلفظ نمودن و به زبان آوردن چيزي است. دوم؛ حاضر ساختن چيزي در ذهن به طوري كه از صفحه خاطر غايب نشود. ذكر قلب بالاتر از ذكر زبان است. زيرا ذكر قلب است كه مي تواند افراد را به راه اطاعت الهي سوق دهد و از معصيت بازدارد.

86. طاعت الهي در مهلت عمر
- مهلت، جلوه لطف الهي؛
- اهميت رفق و مدارا:
مهلت در لغت عرب به معناي مدارا و رفق است. رسول اكرم(صلي الله عليه وآله وسلم) فرمود: پروردگارم مداراي با مردم را به من امر نمود، همان طور كه به اداي فرايض مأمورم فرمود.

87. درخواست راهي براي محبت خداوند و رسيدن به خير دنيا و آخرت
- جايگاه محبت در زندگي انسان؛
- راه شكوفايي محبت خدا در دل انسان؛
- نشانه هاي محبت به خدا: 1- اطاعت؛ 2- اشتياق به عبادت.
- خير دنيا و آخرت:
به موجب دعاي امام سجاد (ع) مي توان با سرمايه محبت به خدا، خير دنيا و آخرت را كسب نمود. در معرض خير دنيا و آخرت احاديث متعددي وارد شده است. رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) فرمود: چهار چيز است كه به هر كس عطا شود به وي خير دنيا و آخرت عطا شده است: بدني كه در حوادث صابر است؛ و زباني كه ذكر خدا گويد؛ و قلبي كه نعمت خداوند را شكر نمايد؛ و زني كه از هر جهت شايسته و واجد صفات خوب باشد.

88. برترين درود خداوند بر رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) و خاندان او
- معناي صلوات؛
- شايستگان برترين صلوات؛
- معناي صلوات ما بر رسول اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)؛
- معناي تسليم در آيه صلوات:
در جمله آخر آيه صلوات بر نبي اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم)، امر به تسليم شده است. امام صادق (عليه السلام) فرموده خداوند در اين قسمت از آيه كه فرموده است «وَسَلِّموا تسليماً» اراده فرموده كه تسليم نبي اكرم (صلي الله عليه وآله وسلم) باشيد در تمام آنچه از حضرتش به شما رسيده است.

89. درخواست حسنه دنيا و آخرت و مصونيت از عذاب
- معاد اصل مشترك دعوت همه انبياء؛
- ميل به جاودانگي، دليل بر حقانيت معاد؛
- منع رهبانيت در اسلام؛
- بزرگ ترين حسنات:
بزرگ ترين حسنه در عالم آخرت، رضوان خداوند و راه يافتن به بهشت جاودان است و اين حسنه نصيب كساني مي گردد كه در دنيا براي آخرت كار مي كنند و از اوامر الهي اطاعت مي كنند. اما از جمله حسنات بزرگ دنيا؛ توسعه معاش و حسن خلق است كه به موجب آن مؤمنان در زندگي، سربار ديگران نيستند و صاحب سجاياي اخلاقي هستند.