تاریخچه تأسیس پژوهشکده باقرالعلوم (علیه‌السلام)
آغاز فعالیت‌های پژوهشی در سازمان تبلیغات اسلامی
در اوایل سال ۱۳۶۵، با انتصاب حجت‌الاسلام شریفی‌اقدم به معاونت فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی، نخستین گام‌های رسمی در زمینه فعالیت‌های پژوهشی برداشته شد. او با همکاری حجت‌الاسلام مهدی‌پور، بخش پژوهش را در تهران تأسیس کرد.
اما به‌مرور، نیاز به حضور و بهره‌مندی از ظرفیت علمی قم حس شد. در نتیجه، حجت‌الاسلام مهدی‌پور برای تأسیس پژوهشکده‌ای علمی در قم مأمور شد. به این ترتیب، پژوهشکده باقرالعلوم (ع) در قم و تحت نظر معاونت آموزش و پژوهش سازمان تبلیغات اسلامی شکل گرفت.
مسیر استقرار پژوهشکده
جابجایی‌های اولیه:
پژوهشکده کار خود را در یک واحد کوچک اجاره‌ای در میدان توحید قم آغاز کرد و طی چند سال، چند بار بین مکان‌های مختلف جابجا شد:
-
واحد اجاره‌ای در میدان توحید
-
خانه‌ای اجاره‌ای در همان حوالی
-
اتاقی در اداره سازمان تبلیغات قم (جنب مصلی)
-
خانه‌ای دوطبقه در محله بیگدلی (خریداری‌شده با مبلغ ۲.۵ میلیون تومان)
ساختمان فعلی پژوهشکده:
پس از جابجایی‌های متعدد، پژوهشکده باقرالعلوم در سال ۱۳۸۳ به ساختمان فعلی خود در جوار مصلی قم منتقل شد. این ساختمان از سوی آیت‌الله محمدعلی شرعی برای فعالیت‌های دینی و تبلیغی وقف شده بود و بعدها به سازمان تبلیغات واگذار شد. پژوهشکده باقرالعلوم تاکنون در همین مکان مستقر است.
رؤسای پژوهشکده باقرالعلوم (ع)
پژوهشکده در طول فعالیت خود، چهار دوره مدیریت را تجربه کرده است:
حجت‌الاسلام محمود مهدی‌پور (مؤسس و نخستین رئیس پژوهشکده)
محمدرضا حشمتی (سرپرست موقت، معاون وقت آموزش و پژوهش سازمان)
حجت‌الاسلام شریفی‌اقدم (پس از درخواست جمعی از همکاران)
دکتر حسین قشقایی (از سال ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۷)
حجت‌الاسلام سید علی موسوی (از سال ۱۳۹۷ تاکنون)
ساختارهای کلیدی و واحدهای پژوهشکده
1. معاونت اجرایی
نخستین مسئول آموزش پژوهشکده، آقای علی‌کرم جلال‌وند بود. او با برگزاری دوره‌های غیرحضوری، تهیه نوارهای صوتی و تصویری و همچنین نشریه‌های آموزشی، فعالیت‌های آموزشی را پی‌ریزی کرد.
2. واحد اطلاع‌رسانی
واحد اطلاع‌رسانی پژوهشکده مأموریت داشت منابع موردنیاز محققان را شناسایی، فهرست‌برداری و نمایه‌سازی کند. امکانات این واحد شامل:
-
فهرست‌نویسی کتابخانه‌های معتبر (آستان قدس، کتابخانه آیت‌الله نجفی و...)
-
پاسخگویی حضوری و تلفنی به محققان
-
نمایه‌سازی دقیق منابع تا ۲۸ گزاره اطلاعاتی
اعضای اصلی شورای پژوهشکده:
حجت‌الاسلام محمود مهدی‌پور
حجت‌الاسلام جواد محدثی
حجت‌الاسلام محمود شریفی‌اقدم
حجت‌الاسلام محمدحسین فلاح‌زاده
حجت‌الاسلام سید احمد علوی
حجت‌الاسلام عبدالرحیم حجتی تربتی
حجت‌الاسلام محمود لطیفی
حجت‌الاسلام مهریزی (تا زمان جدایی از شورا)
در زمان ریاست دکتر قشقایی، هویت مستقل پژوهشکده تثبیت شد و همکاری ساختارمند با سازمان تبلیغات اسلامی شکل گرفت.
شورای طرح و برنامه و سیاست‌گذاری پژوهشکده
از آغاز تأسیس، تصمیم‌گیری‌های اصلی پژوهشکده در قالب شورایی از افراد علمی و پژوهشی انجام می‌شد. این شورا وظیفه:
تصویب پروژه‌های پژوهشی
نظارت بر تولید آثار
تعیین مسیر فعالیت‌های کلان
پیشگام در فناوری: نخستین رایانه پژوهشی در قم
در سال ۱۳۶۶، پژوهشکده باقرالعلوم (ع) با خرید یک رایانه IBM (ظرفیت ۴۰ گیگابایت)، به نخستین نهاد پژوهشی مذهبی در قم تبدیل شد که از فناوری رایانه برای پژوهش استفاده می‌کرد.
راه‌اندازی این بخش توسط آقای علیرضا طالب‌پور انجام شد. هرچند به‌دلیل نبود نیروهای متخصص و منابع مالی کافی، توسعه این بخش محدود باقی ماند.
چالش‌های ساختاری و مسیر استقلال پژوهشکده
در دهه ۱۳۷۰، سازمان تبلیغات اسلامی از حالت غیردولتی به ساختار رسمی و زیر نظر سازمان اداری و استخدامی تغییر یافت. پژوهشکده نیز با اختصاص ۲۱ پست اداری به‌صورت رسمی در ساختار اداری قرار گرفت.
برخی چالش‌ها در این مسیر:
پیشنهاد انتقال پژوهشکده به زیرمجموعه سازمان اوقاف
نبود طرح جامع پژوهشی در سال‌های ابتدایی
تلاش برای دریافت مجوز رسمی از وزارت علوم (که به نتیجه نرسید)
-
نخستین پژوهشکده در قم
پژوهشکده باقرالعلوم (علیه‌السلام) در واقع نخستین پژوهشکده تخصصی در علوم و معارف اسلامی بود که در قم تأسیس شد. از همین رو، طی رصدی که تا سال ۱۳۶۷ صورت گرفت، ۲۷ بخش پژوهشی در قم شناسایی شد که ذیل مجموعه‌ها و مراکز دیگر به امر پژوهش، اشتغال داشتند. با دعوت از این نهادها، سمینار آشنایی با مراکز تحقیقاتی در قم و در ساختمان جنب مصلی برگزار شد. هدف از این سمینار، معارفه و هماهنگی در فعالیت‌های پژوهشی در حوزه علوم اسلامی بود.
آثار پژوهشکده در گذشته
برنامه پژوهشکده تربیت مؤلف و نویسنده برای تولید منابع مطالعاتی ویژه امر تبلیغ و نیز پاسخگویی به نیازهای معارفی جامعه و جوانان بود. از این رو، فعالیت‌های پژوهشی و نشر از کتابچه‌های کوچک چهل حدیث آغاز شد و به موسوعه‌های بزرگ انجامید که همه این آثار در زمان خود منحصر بفرد بودند.
• چهل‌حدیث‌های موضوعی
در معرفی این مجموعه آمده است:
«بخش مهمی از تلاش‌های فرهنگی مسلمانان در طول تاریخ بر محور گوهر گران‌بهای حدیث چرخیده ولی هنوز کارهای حدیثی بر زمین مانده و ناتمام است؛ برای مثال هنوز حدیث جزء مواد درسی آموزشی حوزه‌ها و دانشگاه‌ها و مدارس کشور اسلامی ما نیست، بسیاری از منابع حدیثی، چاپ چشم نواز و دقیقی ندارد، تحریف‌های معنوی و تصحیف‌های لفظی در کار چاپ و نشر حدیث فراوان است و شورایی برای نظارت بر آن وجود ندارد، ترجمه شایسته از کتاب‌های حدیثی مورد نیاز جامعه در دسترس علاقه مندان به فرهنگ اهل بیت علیهم السلام نیست؛ از این رو پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام یکی از بهترین و مؤثرترین راه‌های تربیت و تهذیب اخلاق و رشد فرهنگی جامعه را تألیف، تدوین، چاپ و نشر میراث فرهنگی عترت تشخیص داده است».
حدود ۹۰ جلد کتابچه چهل حدیث در موضوعات متنوع از بیمار و بیمارستان گرفته تا بازار و قرض الحسنه، به قلم پژوهشگران این پژوهشکده به چاپ رسیده است.
• مجموعه‌ها:
-
دیدار با ابرار
-
گلشن ابرار
-
راویان نور
-
دیدار ابرار
-
شاعران قبیله نور
-
گلدسته‌های سبز
-
دولت ابرار
-
بانوان نمونه
-
فقه و زندگی
-
متون آموزشی
-
• موسوعه‌ها:
-
موسوعه کلمات المعصومین علیهم‌السلام
-
فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام
-
موسوعه سنن المعصومین علیهم‌السلام
-
موسوعه شهاده المعصومین علیهم‌السلام
-
• تک نگاری‌ها:
-
حوزه‌های علمیه تشیع
-
معجم مجمع‌البیان
-
آبشار رحمت
-
تقویم عبادی
-
مسافرت در اسلام
-
دو راهی‌های زندگی
-
سایه‌های در پی خورشید
-
مرزهای ارتباط با کفار
-
کتابنامه امام باقر علیه‌السلام
-
سرچشمه‌های نور
-
جامعه برتر
-
از ظهر تا ظهور
-
خواندنی‌ها از زندگی یک رئیس‌جمهور