به گزارش روابط عمومی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (علیه‌السلام)، این برنامه علمی به همت گروه امت و تمدن این پژوهشکده و با مشارکت پژوهشکده مطالعات سیاسی پژوهشگاه علوم انسانی، اداره کل ادیان و مذاهب سازمان تبلیغات اسلامی و مرکز فرهنگی تبلیغی ادیان و مذاهب اسلامی (مفتاح) برگزار گردید. استاد دکتر کامیار صداقت ثمر حسینی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، به عنوان سخنران اصلی، ابعاد مختلف این دیپلماسی دینی را تشریح کرد و حجت‌الاسلام احمد کوثری، دبیر کارگروه امت و تمدن، دبیری علمی نشست را عهده‌دار بود.
دکتر ثمر حسینی در ابتدای سخنان خود، ضمن تسلیت به مناسبت حوادث اخیر، به اهمیت بنیادین موضوع پرداخت. وی با اشاره به تحلیل‌های اندیشمندانی چون دکتر عبدالوهاب المسیری و دکتر ادوارد سعید، به بررسی نقش «کارکردی» رژیم صهیونیستی برای تمدن غرب پرداخت و تعابیری چون «سگ نگهبان» یا «ناو هواپیمابر آمریکایی» را که برای توصیف این رژیم به کار رفته، یادآور شد.
وی تأکید کرد که این رژیم به عنوان یک نیروی نیابتی در منطقه عمل می‌کند و کلیسای کاتولیک در این تحولات ژئوپلیتیک عمدتاً در حاشیه قرار داشته است، هرچند در درون خود کلیسا نیز رویکردهای متفاوتی از مقاومت (به ویژه در میان مسیحیان منطقه) تا تلاش برای عادی‌سازی اشغالگری (مانند شناسایی رژیم صهیونیستی در ۱۹۹۳ یا فروش اراضی وقفی کلیسای ارتدوکس به صهیونیست‌ها) وجود داشته است.
این استاد دانشگاه افزود که علمای امامیه در طول دهه‌های متمادی، نه‌تنها به صورت شفاهی، بلکه از طریق نامه‌نگاری‌های رسمی و دیپلماتیک به نهادهای جهانی و به طور خاص واتیکان، مراتب اعتراض خود را به ظلم و جنایات رژیم صهیونیستی اعلام داشته‌اند. این نامه‌ها، علاوه بر نمایش عمق همدردی و پیوند علمای شیعه با ملت فلسطین، ظرفیت‌های بالقوه گفت‌وگوی بین ادیانی، ترویج اخلاق جهانی، عدالت‌طلبی و دعوت به همزیستی مسالمت‌آمیز انسانی را به نمایش گذاشته‌اند.
نمونه‌های برجسته از مکاتبات تاریخی
دکتر صداقت ثمر حسینی سپس به تفصیل به بررسی چند نمونه مهم از این مکاتبات پرداخت:
نامه آیت‌الله بهبهانی به قلم امام خمینی (ره) (۱۳۲۷ش/۱۹۴۸م): از نخستین مکاتبات رسمی، نامه‌ای بود که آیت‌الله سید محمد موسوی بهبهانی از علمای برجسته تهران، در تاریخ اول خرداد ۱۳۲۷ (۲۲ می ۱۹۴۸) به پاپ پیوس دوازدهم تلگراف کرد. این نامه در بحبوحه اعتراضات گسترده مردمی در تهران (با محوریت مسجد سلطانیه و با حضور چهره‌هایی چون آیت‌الله کاشانی، آیت‌الله طالقانی و فدائیان اسلام) علیه اعلام موجودیت رژیم صهیونیستی ارسال شد. نکته بسیار مهم و کمتر شنیده‌شده، که آیت‌الله العظمی سبحانی آن را از امام راحل شنیده و به استاد رسول جعفریان منتقل کرده‌اند، این است که پیش‌نویس اصلی این نامه توسط حضرت امام خمینی (ره) که در آن زمان بین قم و تهران در تردد بودند، نگاشته شده است. این سند، که بعدها توسط آقای جعفریان منتشر شد، نشان‌دهنده دغدغه عمیق و ریشه‌دار امام نسبت به قضیه فلسطین از دهه ۱۳۲۰ شمسی است.
مضمون نامه با استناد به آیه ۸۲ سوره مائده آغاز می‌شود که یهود و مشرکان را سرسخت‌ترین دشمنان مؤمنان و نصارای خداترس را نزدیک‌ترین دوستان آنان معرفی می‌کند. نامه ضمن اشاره به سوابق سوء یهود، از همراهی ملل مسیحی با آنان ابراز تعجب می‌کند و به هتاکی یهودیان نسبت به مقدسات مسیحی از جمله حضرت عیسی (علیه‌السلام) و حضرت مریم (سلام الله علیه) اشاره دارد. در مقابل، به تکریم اسلام و قرآن نسبت به این دو شخصیت مقدس تأکید کرده و این سؤال اساسی را مطرح می‌کند که چرا ملت نصارا به جای جبران خوبی‌های اسلام، با دشمنان مسیح دست برادری داده و علیه مسلمانان قیام می‌کنند؟. نامه در پایان ضمن ابراز ناامیدی از رجال سیاسی، از پاپ و روحانیون مسیحی می‌خواهد که سکوت را شکسته و به وظیفه روحانی خود در قبال این ظلم آشکار عمل کنند. نماینده پاپ در تهران در آن زمان ضمن ابراز تأثر پاپ از وقایع، از دستور او به کاتولیک‌های جهان برای دعا جهت استقرار صلح در فلسطین خبر داده بود.
تعامل امام خمینی (ره) با واتیکان و اسقف کاپوچی: پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در جریان بازداشت جاسوسان آمریکایی، پاپ ژان پل دوم دو نامه برای درخواست آزادی آنان به امام خمینی (ره) نوشت. حامل این نامه‌ها، اسقف هیلاریون کاپوچی، اسقف کاتولیک رومی بیت‌المقدس شرقی و از مبارزان سرسخت راه آزادی فلسطین بود که سال‌ها در زندان‌های رژیم صهیونیستی اسیر بود و سپس به واتیکان تبعید شد. امام خمینی (ره) در دیدار با هیئت اعزامی پاپ در مرداد ۱۳۵۹، ضمن ابلاغ سلام به پاپ، از او خواستند که جانب مظلومان را بگیرد و یادآور شدند که مظلومان بسیاری از جمله ایرانیان در آمریکا تحت شکنجه هستند و پاپ نباید تنها نگران تعدادی جاسوس باشد که خلاف موازین دیپلماتیک عمل کرده‌اند. اسقف کاپوچی که خود سابقه طولانی مبارزه با صهیونیسم را داشت، عمیقاً تحت تأثیر شخصیت امام و آرمان‌های انقلاب اسلامی قرار گرفت. مرحوم آیت‌الله سیدهادی خسروشاهی، سفیر وقت ایران در واتیکان، نقل می‌کند که در مراسم روز قدس در واتیکان، پس از سخنرانی انتقادی او علیه بی‌عملی سران عرب و تأکید بر لزوم قطع شریان‌های اقتصادی حامیان صهیونیسم، اسقف کاپوچی در تأیید سخنان او برخاسته و با محکوم کردن کنفرانس‌های بی‌حاصل، بر ادامه مبارزه تا بازگشت به سرزمین مادری تأکید کرد. مرحوم خسروشاهی همچنین ذکر می‌کند که در منزل اسقف کاپوچی، عکس امام خمینی (ره) در کنار تصویری از خود او نصب بود و کاپوچی هدیه‌ای از امام را با ارزش بسیار نگهداری می‌کرد.
نامه آیت‌الله محمدتقی آملی (۱۳۴۸ش/۱۹۶۹م): سندی محرمانه از ساواک به تاریخ ۱۲ مهر ۱۳۴۸ نشان می‌دهد که آیت‌الله آملی، از فقهای برجسته، قصد داشته نامه‌ای با مضمونی مشابه نامه آیت‌الله بهبهانی برای پاپ ارسال کند. بر اساس گزارش ساواک، مضمون نامه این پرسش محوری بوده است که چرا امت مسیح، قومی را که به حضرت مسیح (علیه‌السلام) و مادرشان اهانت می‌کنند، بر امتی که آن حضرت را کلمة الله و مادرشان را طاهره می‌خوانند، مسلط می‌کنند و تکلیف خون کودکان و زنان بی‌گناه فلسطینی چیست؟. اگرچه متن کامل نامه در دسترس نیست، اما نفس این گزارش نشان‌دهنده تداوم این دغدغه در میان علماست.
مکاتبات آیت‌الله خلیل کمره‌ای: آیت‌الله کمره‌ای، از علمای تهران و ساکن خیابان فرهنگی زرین نعل، نامه‌ای شامل ۱۲ پرسش در باب مسائل بنیادین حیات، دین و انسان‌شناسی از سوی کشیش فرانسوا ابوموخ، دبیر سوری‌الاصل امور غیر مسیحیت واتیکان دریافت کرد. آیت‌الله کمره‌ای این فرصت را برای طرح مستقیم مسئله فلسطین با پاپ مغتنم شمرد. ایشان کتاب مهم خود «بیت‌المقدس و تحول قبله» را با مقدمه‌ای خطاب به پاپ پل ششم و ضمیمه‌ای شامل پاسخ به سؤالات ابوموخ، تجدید چاپ و به واتیکان ارسال کرد. آیت‌الله کمره‌ای در این مقدمه، با یادآوری نمونه‌های تاریخی از رفتار جوانمردانه مسلمانان با مسیحیان، مانند واقعه مباهله و به‌ویژه فتح مسالمت‌آمیز بیت‌المقدس به پیشنهاد حضرت علی (علیه‌السلام)، از واتیکان خواست این تصاویر تاریخی را نصب‌العین قرار دهد و در مقابل، از مماشات و صمیمیت با یهود و صهیونیسم که دشمنان مسیح و حضرت مریم هستند، انتقاد کرد.
کنفرانس‌های قدس و گفتگوی ادیان
دکتر حسینی همچنین به خلأ پژوهشی در زمینه کنفرانس‌های سالانه قدس که پیش از اشغال کامل، معمولاً در ماه رجب در بیت‌المقدس برگزار می‌شد، اشاره کرد. تصاویری از حضور علمای برجسته امامیه مانند آیات کاشف الغطاء، کمره‌ای، طالقانی و علامه یحیی نوری در این کنفرانس‌ها و جلسات بین‌الادیانی با اصحاب کلیسا وجود دارد، اما جزئیات گفتگوها و تبادل نظرها نیازمند تحقیقات بیشتر است. با این حال، قدر مسلم آن است که محور مشترک سخنرانی‌ها و بیانات علمای اسلام و مسیحیت در این نشست‌ها، تأکید بر آزادی فلسطین، حفظ حقوق مظلومان و محکومیت اشغالگری بوده است.
پیام واحد و تأثیرات ماندگار
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تأکید کرد که جان‌مایه و خواسته اصلی علمای امامیه از واتیکان در تمامی این مکاتبات، نه درخواست کمک نظامی یا مالی، بلکه یک مطالبه اخلاقی و انسانی بود: ایستادن در جانب حق، دفاع از مظلوم، بیان حقیقت و عدم به رسمیت شناختن اشغالگری و عادی‌سازی آن.
در بخش پرسش و پاسخ، در پاسخ به سؤالی درباره تأثیرات این نامه‌نگاری‌ها، دکتر ثمر حسینی توضیح داد که این پیام‌ها هم به مخاطبان اصلی خود در واتیکان و هم به بدنه مسیحیان آزاده، به ویژه مسیحیان منطقه (لبنان، سوریه و فلسطین) که خود طعم اشغال و آوارگی را چشیده‌اند، می‌رسیده است. نمونه بارز آن، شخصیت اسقف کاپوچی بود. این نامه‌ها همچنین یک چالش اخلاقی و وجدانی برای کلیسا ایجاد می‌کردند. علاوه بر این، بازتاب این مکاتبات در نشریات فلسطینی آن دوران، نشان‌دهنده تأثیر آن در تقویت روحیه مقاومت و امید در میان مردم فلسطین بوده است. وی همچنین به مواضع سلبی برخی علما مانند آیت‌الله کاشف الغطاء یا آیت‌الله تسخیری در برابر برخی کنفرانس‌های بین‌الادیانی که اهداف پشت پرده داشتند نیز اشاره کرد.
تداوم ارتباطات و چشم‌انداز آینده
این نشست علمی با اشاره به تحولات اخیر در روابط واتیکان و جهان تشیع، از جمله دیدار پاپ فرانسیس با آیت‌الله العظمی سیستانی در نجف اشرف که در آن معظم‌له بر مسئله فلسطین و حقوق مظلومین تأکید کردند، و همچنین سفر اخیر هیئت رسمی حوزه علمیه قم به ریاست آیت‌الله اعرافی به واتیکان که به تعبیر حضرت آیت‌الله جعفر سبحانی از مراجع تقلید، اولین هیئت رسمی اعزامی از حوزه به واتیکان بود، به پایان رسید. این تحولات نشانگر فصل جدیدی از ارتباطات است که همچنان فرصتی برای پیگیری مطالبات اصولی در دفاع از حق و عدالت، به ویژه در قضیه محوری فلسطین، فراهم می‌آورد.
نشست «بررسی نمونه‌هایی از نامه‌نگاری علمای امامیه به واتیکان» بار دیگر اهمیت بازخوانی تاریخ دیپلماسی دینی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های گفتگوی بین ادیانی برای پیشبرد آرمان‌های والای انسانی و مقابله با ظلم و اشغالگری را روشن ساخت.