به گزارش روابط عمومی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (ع)، نشست مجازی شهر فردا از سلسله نشست‌های ایران آینده سه‌شنبه 14 تیرماه برگزار شد و در آن عباس جهانبخش عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان، حجت‌الاسلام سیدحمید طباطبایی مسئول کارگروه نظام تربیت فرهنگستان علوم اسلامی، امیرحسین کمالی مدیرعامل مؤسسه خانه کار و حجت‌الاسلام محمدهادی هدایت پژوهشگر حوزه فقه مسکن و شهرسازی به بررسی نقش شهر در تعیین معنای زندگی با تمرکز بر ایده زیست شهر پرداختند.
آقای رضایی که دبیری این نشست تخصصی را به عهده داشت مسئله مسکن را یکی از چالش‌های امروز کشور عنوان کرد و با استناد به آمار گفت: در حال حاضر چهل درصد مردم ایران اجاره نشین هستند و درآمد بیش از چهل تا شصد درصد در دهک‌های مختلف هزینه مسکن می‌شود که این امر خود سبب حاشیه‌نشینی به عنوان یکی از بحران‌های اجتماعی شده است.
وی با بیان اینکه نرخ مدت انتظار مسکن دار شدن در کشور به 39 تا 40 سال رسیده، در حالی که این نرخ در کشورهای دیگر با میانگین 10 سال است، اظهار داشت: مردم ایران در برخی مناطق داشتن مسکن را تجربه نخواهند کرد و این خلاف قانون اساسی است.
نرخ مدت انتظار مسکن دار شدن در حالی مطرح می‌شود که از برنامه‌های جدی رییس جمهور مسئله مسکن است و وی در برنامه‌های تبلیغاتی خود در ایام انتخابات و پس از اینکه جوانان را تشویق به ازادواج می‌کند، مسکن را از دغدغه‌های آنها دانسته و وعده می‌دهد: «ما ساخت مسکن برای جوانان را از همان روز نخست دولت پیگیری می‌کنیم و فکر می‌کنم بشود طی ۴ سال، ۴ میلیون واحد مسکونی ساخت».
مهم‌ترین ظرفیت‌های فقهی برای تصویر شهر مطلوب اسلامی
نخستین کارشناس نشست تخصصی شهر فردا که از ساعت 18 به صورت مجازی برگزار شد، حجت‌الاسلام محمدهادی هدایت پژوهشگر حوزه فقه مسکن و شهرسازی بود که وی یکی از بزرگ‌ترین مشکلات و معضلات فقهی امروز را مباحث مرتبط با زمین و مسکن عنوان کرد و با بیان اینکه مسکن در کشور ما از مسائل و زوایای گوناگونی دچار مشکل است، گفت: یک معضل ساده مسکن امروز قیمت آن است و کشور ما جزو گران‌ترین کشورها از نظر مسکن در دنیا است.
وی با بیان اینکه یکی از اهتمام‌های جدی انقلاب اسلامی بحث مسکن بوده است، یادآور شد: نخستین نهاد انقلاب اسلامی که بعد از کمیته امداد به دستور امام تشکیل شد نهاد بنیاد مسکن بود. امام در پیامی که درباره بنیاد مسکن دادند فرمودند که حداقل حقوق هر فرد این است که باید مسکن داشته باشد. مشکل زمین باید حل شود و همه بندگان خدا از این موهبت الهی باید بهره‌مند شوند.
این پژوهشگر حوزه فقه مسکن و شهرسازی با طرح این سئوال که چرا پس از گذشت چهل سال از پیروزی انقلاب اسلامی و با وجود تشکیل بنیاد مسکن هنوز مشکل مسکن حل نشده است، خاطرنشان کرد: بسیاری از جرم و جنایت‌ها و مخالفت‌های با دین ریشه در مشکل مسکن دارد که عنوان آن را رابطه جرم و جنایت با معضلات مسکن می‌گذاریم.
وی با اشاره به مدل‌سازی شهر اسلامی از منظر فقه و پاسخی که به سئوالاتی همچون محل اسلامی چیست؟ و مرکزیت شهر اسلامی باید چگونه باشد؟ می‌دهد، گفت: از نظر فقه اسلامی زمین وسیله بهره‌گیری است نه اینکه خودبهره باشد. این اصل مهمی است. یکی از بزرگ‌ترین مشکلات مدل شهرسازی و مسکن امروز ما این است که به زمین در شهرها به عنوان کالا نگاه کردیم نه ابزار بهره‌مند شدن انسان‌ها.
حجت‌الاسلام هدایت افزود: از نظر فقهی بهره‌گیری از زمین برای همه به صورت مساوی مباح است و آن کسی که زمین را احیا می‌کند حق اولویت دارد و می‌تواند آن را خرید و فروش کند و اجاره دهد اما مالکیت رقبه زمین ایجاد نمی‌شود.
وی گفت: وظیفه دولت اسلامی است که زمین را در اختیار مستحق آن قرار دهد، اما یکی از مشکلات شهرسازی که نمی‌توانیم شهرها را توسعه دهیم آن است که فرد زمینی را نسل به نسل ارث گذاشته و گفته می‌خواهم این زمین را به صورت کالا نگه دارم.
پژوهشگر حوزه فقه مسکن و شهرسازی در ادامه سخنان خود بحث حومه شهر و خانه‌سازی بیرون شهر را یکی از بحث‌های مهم فقهی عنوان کرد و با اشاره به بافت شهر مقدس قم ابراز کرد: وجود باغ‌های انار وسط قم مانند خیابان سمیه و گلزار و دیگر نقاط سبب خالی شدن وسط شهر از سکنه شده و این از مشکلات جدی بحث شهرسازی است، چرا؟ چون مالک این زمین‌ها، آن را نسل به نسل به ارث گذاشته است.
وی با بیان اینکه ملکیت اراضی تبعا للآثار است، گفت: هر فردی به میزان کار و تلاش خود در زمین می‌تواند از آن بهره‌مند شود اما اگر آن را یک گوشه گذاشت و استفاده نکرد، در واقع آن را در اختیار دیگران گذاشته و گفته است که آن را آباد کنند. اگر مردم این نکته را بدانند قیمت زمین به نصف کاهش پیدا کرده و دیگر در این زمینه تورمی وجود نخواهد داشت.
حجت‌الاسلام هدایت با تأکید بر اینکه دولت اسلامی وظیفه دارد زمین را به عنوان توزیع نخستین در اختیار همه مردم قرار دهد، تصریح کرد: اگر برای هر ایرانی هزار متر زمین به صورت مباهات اولیه توزیع نخستین قرار داده شود، حتی مکان‌های سخت مسکن‌سازی را هم کنار بگذارید، در کل چهار درصد مجموع زمین‌های ایران در اختیار مردم قرار گرفته است و 96 درصد زمین‌ها خالی می‌ماند.
وی در بخش دیگری از سخنان خود به ارائه تعریفی از شهر اسلامی پرداخت و با بیان اینکه امنیت، شکوفایی اقتصادی و مباحث مبانی مشترک فرهنگی اعتقادی بر خواسته از ایمان به خدا، روز جزا و آخرت سه معیار و شاخص برای شهر اسلامی است، گفت: اسلام برای روح جمعی و امت واحده اسلامی هویتی را مشخص کرده که در واقع روح شهر اسلامی است و سخت‌افزار و قالب شهر باید با آن روح تناسب داشته باشد.
این پژوهشگر حوزوی از حومه شهر، مرکز شهر، مسجد، توسعه افقی و عمودی شهر، قواعد راه‌ها و جاده‌ها، حق طریق برای شهروندان، لزوم رعایت حریم در ساختمان‌ها، ضرورت بهره‌برداری از زمین و ملک، مطلوبیت وسعت مسکن، لزوم توجه به معماری بومی و اسلامی، فقه نمادها، شکل‌ها، علائم و رنگ‌ها، ضرورت بهره‌برداری از دام‌های اهلی در زندگی شهری، لزوم نظافت و نظم شهری و اهمیت فضای سبز و درختکاری را از مهم‌ترین ظرفیت‌های فقهی برای تصویر شهر مطلوب اسلامی نام برد که درباره آنها پژوهش‌هایی نیز صورت گرفته است.
الگوی «زیست‌شهر»های نوین مولد، پیشران حرکت به سوی شهرسازی اسلامی
عباس جهانبخش عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان دیگر کارشناس این برنامه که الگوی «زیست‌شهر»های نوین مولد، پیشران حرکت به سوی شهرسازی اسلامی را ارائه کرده است، مدعی شد که الگوی او صرفا براساس ظرفیت‌های فقهی و آیات و روایات نبوده بلکه به منصه ظهور رسیده و تبدیل به مدل شده است و در حال حاضر نیز این مدل را می‌توان اجرا کرد.
وی مسئله خرید و اجاره مسکن را یکی از بزرگ‌ترین معضلات کشور دانست و با بیان اینکه از این منظر ایران بدترین کشورهای جهان به شمار می‌رود به طوری که یک خانواده با درآمد متوسط چند سال طول می‌کشد صاحب یک خانه با قیمت متوسط شود، اظهار داشت: به سبب آمایش نامتوازن سرزمین و بارگذاری نامناسب نیمه جنوبی و شرقی کشور خالی از سکنه یا با کاهش سکنه روبه رو شده است، اما در برخی مناطق شاهد انبوهی از جمعیت هستیم.
این استاد دانشگاه با اشاره به الگوی «زیست‌شهر»های نوین مولد، پیشران حرکت به سوی شهرسازی گفت: معماری و شهرسازی خنثی نبوده و می‌تواند بسترساز پروش انسان و جامعه‌ی خاصی شود. انسان و جامعه‌ی مطلوب، بر اساس ارزش‌های فرهنگی هر اجتماعی تعریف شده و الگوها و نظریات معماری و شهرسازی با اتکا به ارزش‌ها، خلاقیت انسانی و تجربه‌نگاری نمونه‌های منتخب، بازتعریف و بهینه‌سازی می‌شوند.
وی افزود: در مقابل سبک کنونی شهرسازی کشور که متاثر از الگوی مدرنیستی غرب است، می‌توان به الگوهایی اندیشید که ارزش‌هایی نظیر «خانه‌ی مولد»، «تعامل سازنده و ذاکرانه با طبیعت»، «نظام اجتماعی مبتنی بر اخوت»، «کاهش قیمت زمین»، «عدالت فضایی و رفع جدایی‌گزینی»، «خانواده بنیانی»، «مسکن وسیع»، «مسجد محوری» و «محله مقیاسی» را پاس دارند.
جهانبخش خاطرنشان کرد: این الگوی پیشنهادی در قالب مجتمع‌های زیستی- معیشتی و با توجه به مولفه‌های سبک‌های بومی و همچنین مطلوبیت‌ها وآموزه‌های فرهنگ ایرانی- اسلامی ارائه شده‌است.
عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان گفت: طراحی زیست‌شهر تلاشی برای بازتعریف الگوی ساخت در محلات و شهرک‌های جدید‌التاسیس است، به‌نحوی‌که دربرگیرنده‌ی واحدهای مسکونی یک‌طبقه‌ی وسیع و مولد باشد، خدمات شهری را تدارک ببیند، و بستر توان‌مندسازی خانواده‌ها و امکان شکل‌دهی و هویت‌دهی به محیط توسط ساکنان را فراهم گردد.
وی تحقق این ایده را نیازمند انجام مطالعات امکان‌سنجی دانست و با بیان اینکه چهار مسأله اصلی برای امکان‌سنجی مسأله زمین و کمبود آن، مسأله تأمین آب و انرژی، مسأله هزینه‌های اجرایی و ساخت‌وساز و درنهایت بررسی ظرفیت‌های قانونی است، اظهار داشت: یافته‌ها نشان می‌دهد از نظر تأمین زمین، ایده‌ی زیست‌شهر می‌تواند جمعیتی معادل کل کشور را در وسعتی معادل 2% مساحت ایران اسکان دهد.
جهانبخش با بیان اینکه از نظر تأمین آب و انرژی راهکارهایی برای طراحی پایدار زیست‌شهر وجود دارد و هزینه‌های فنی و اجرایی برای هر واحد مسکونی، معادل مسکن مهر خواهد بود، گفت: این الگو می‌تواند افزون بر اصلاح الگوی شهرها و شهرک‌های نوبنیاد، بستری برای مهاجرت معکوس به روستاها و ایجاد توازن و تمرکززدایی در آمایش سرزمین را فراهم نموده و به‌عنوان پیشرانی برای اصلاح شهرها و روستاهای موجود ایفای نقش کند.
ضرورت ایجاد بستر نظام توزیع متناسب کارگاه‌های کوچک‌مقیاس
دیگر کارشناس نشست تخصصی شهر فردا امیرحسین کمالی مدیرعامل مؤسسه خانه کار بود که در ابتدای سخنان خود از علم و فناوری به عنوان هژمونی جبهه کفر نام برد و با ببیان اینکه آنچه جوان‌ها و خانواده‌ها را مقهور نظام و تمدن غرب کرده علم و فناوری است، گفت: اگر بخواهیم در جبهه تمدنی بر این جبهه کفر غالب شویم باید از جنس علم و فناوری کار را جلو ببریم.
وی با اشاره به توسعه اشتغال‌های کوچک‌مقیاس در مقابل بزرگ مقایس در برخی کشورها که سبب کارآمدی تولید شده است، اظهار داشت: ما دنبال ترکیبی از سکونت،کشاورزی کوچک مقیاس و تولیدهای متمرکز هستیم تا بتوانیم کشاورزی، تولید و سکونت را در یک جا جمع کنیم و این کالبد شهری می‌خواهد کمک کند که این بستر برای سکونت کوچک مقیاس فراهم شود.
کمالی با بیان اینکه دنیا در سی سال گذشته از تولیدهای انبوه متمرکز دنیا به سمت تولیدهای انبوه غیرمتمرکز و شبکه‌ای حرکت کرده است، گفت: هر ساله به میزان دو میلیارد و دویست میلیون دلار ملزومات وارد کشور می‌کنیم که هیچ کدام در کارگاه‌های انبوه تولید نمی‌شوند بلکه در کارگاه‌های کوچک‌مقیاس تولید می‌شوند.
وی افزود: حدود 70 درصد از توپ‌های فوتبال جهان در پاکستان به صورت دست‌ساز تولید می‌شود، حداقل 1000 کارگاه تولید توپ فقط در شهر سیالکوت وجود دارد و در سال 2018 این شهر با صادرات 37 میلیون توپ بزرگ‌ترین صادر کننده جهان بوده است.
مدیرعامل مؤسسه خانه کار با اشاره به اشتغال‌های کوچک مقیاس، گفت: کسانی که در کارگاه‌های کوچک مقیاس تولیدات متفاوت مانند آب کاری و تراشکاری و خدمات تولیدی انجام می‌دهند در جایی از این زنجیره تولید ایستاده‌اند که برای متمرکز‌ها بیگاری می‌کنند.
وی با اشاره به کارگاه‌های خانگی تولید محصولات چرمی ایتالیا گفت: کشور ایتالیا از دو دهه قبل برای توسعه و صنعتی کردن و کاهش بیکاری در مناطق که کمتر توسعه یافته بود، سیاست توسعه و گسترش کسب و کارهای کوچک و خانگی را در پیش گرفت و می‌توان این طرح را به راحتی در کشور اجرا کرد.
کمالی با بیان اینکه در سال 2002 ارزش افزوده بخش تولیدات کفش و کیف و چرم ایتالیا به 11 میلیارد دلار رسید، گفت: بیش از 79 درصد از مجموع شرکت‌های صنعتی این کشور که جزو 7 کشور صنعتی جهان است، واحدهای کوچک و متوسط و خانگی تشکیل می‌دهد و در زمینه اشتغال 87 درصد از کل نیروهای شاغل در بخش صنعت و 61 درصد از نیروهای شاغل در بخش‌های غیرصنعتی را شرکت‌ها و واحدهای کوچک و خانگی تشکیل داده‌اند.
مدیرعامل مؤسسه خانه کار یادآور شد: نظام سرمایه‌داری به واسطه رشد سرعت تکنولوژی، کارگاه‌ها را به نفع خود کوچک‌مقیاس کرده و به روستاها انتقال داده است که به عنوان نمونه، رییس جمهور چین در سال 2012 طرح دهکده‌های خودکفای مدرن برای فقرزدایی بیش از 100 میلیون چینی را ارائه کرد که شامل خانه‌های قابل سکونت، زمین کشاورزی و کارگاه‌های کوچک‌مقیاس است.
وی افزود: چینی‌ها در خانه‌های بسیار کوچک زندگی و در کارخانه‌های بسیار بزرگ کار می‌کردند، اما در بازتعریف جدید خانه‌های وسیعی را درست کرده‌اند که امکان کشاورزی و اشتغال کوچک‌مقیاس در آن وجود داشته باشد و این تجربه فوق‌العاده درجه یک است، اما چون در خدمت نظام سرمایه‌داری صورت می‌گیرد مورد نظر آرمان‌شهر ما نیست.
کمالی با ابراز تأسف از اینکه هرکسی با خلاقیت و پشتکار و سرمایه خود بتواند یک کارگاه کوچک مقیاس ایجاد و محصولات درجه تولید کند، هیچ بستری برای فروش آن در کشور وجود ندارد و از دست دلالان و بنکداران بازار نمی‌تواند رها شود، گفت: بستر نظام توزیع متناسب کارگاه‌های کوچک‌مقیاس باید ایجاد شود و دانش تولید لازم نیز در این زمینه فراهم گردد.
شهر اسلامی باید بر هویت فردی، اجتماعی و تاریخی تأثیر مثبت بگذارد
آخرین کارشناس مدعو این نشست تخصصی حجت‌الاسلام سیدحمید طباطبایی مسئول کارگروه نظام تربیت فرهنگستان علوم اسلامی بود که به بیان آثار تربیتی شهر و شهرسازی و تأثیری که کالبد شهری می‌تواند بر تربیت انسان‌ها داشته باشد پرداخت و گفت: در تربیت اسلامی با تصرف در اموری به دنبال هدایت اراده‌ها و اختیار انسان‌ها را در جهتی هستیم که آنها را به رشد، تکامل و قرب به خدا برساند.
وی با اشاره به سه دسته از آثار تربیتی شهرسازی و تأثیری که در تربیت فردی انسان‌ها می‌گذارد، گفت: شهر فارغ از بعد اجتماعی زندگی انسان‌ها با ایجاد، تقویت و تشدید نوع خاصی از سبک زندگی می‌تواند بر تربیت فردی افراد اثرگذار باشد.
مسئول کارگروه نظام تربیت فرهنگستان علوم اسلامی افزود: معماری و شهرسازی می‌توانند عادات و ملکاتی را ترویج یا تضعیف کنند و بر سبک زندگی انسان‌ها اثر بگذارند تا در پوشش شخصی، برنامه‌ریزی روزانه و تفریح و شئون مختلف زندگی فردی به سمت نوع خاصی از سبک زندگی هدایت شوند. شهر می‌تواند به گونه‌ای طراحی شود که انسان‌ها را عصبانی مزاج کند یا سعه صدر و آرامش روحی داشته باشد.
وی با بیان اینکه شهرسازی و طراحی شهری می‌تواند بر هویت اجتماعی انسان‌ها هم اثرگذار باشد، با اشاره به تأکید مقام معظم رهبری بر حفظ بعد هویت تربیت و هویت ایرانی اسلامی و هویت ایرانی انقلابی و انتقال آن به نسل امروز، گفت: یکی از مأموریت‌های تربیت این است که افزون بر ایجاد تکامل تربیتی، هویت اجتماعی انسان‌ها را به تکامل برساند و کاری کند انسان‌ها در بعد اجتماعی به خدای متعال نزدیک شوند.
حجت‌الاسلام طباطبایی خاطرنشان کرد: ما افزون بر دارا بودن هویت‌های فردی انسان‌ها، هویت‌های اجتماعی مختلفی داریم و شهر می‌تواند این هویت اجتماعی را ساخته و رابطه انسان‌ها را به هم نزدیک یا دور کند به طوری که انسان‌ها در روابط خاصی همدیگر را ببینند و یا از هم دور شوند و در مواردی که حول اقتصاد جمع می‌شوند همدل گردند.
وی با بیان اینکه همه انسان‌ها برای خود ریشه‌های تاریخی قائل هستند و شهر و شهرسازی در تکامل هویت تاریخی می‌تواند اثرگذار باشد، یادآور شد: آرمان‌هایی در گذشته داشته‌ایم که افرادی برای آن جهاد و ایثار کرده‌اند؛ ما اگر بخواهیم خود را عضو یک جریان تاریخی ببینیم و برای تکامل آن مشارکت کنیم، لازم است بین افرادی که در این جریان تاریخی جهاد کرده‌اند اتصال برقرار کرده، مجاهدت‌های آنها را مورد توجه قرار داده و برای تکامل آن تلاش کنیم.
مسئول کارگروه نظام تربیت فرهنگستان علوم اسلامی بر بازخوانی، حفظ و احیای هویت تاریخی گذشتگان تأکید کرد و با بیان اینکه شهر اسلامی باید بر اساس شاخص‌هایی طراحی شود که بر هویت فردی، هویت اجتماعی و هویت تاریخی تأثیر مثبت بگذارد، خاطرنشان ساخت: اگر بخواهیم ایثار شهدای دفاع مقدس را بازخوانی کنیم باید مردم را به راهیان نور ببریم تا با آن هویت تاریخی اتصال برقرار کنند و خود را به آرمان اصلی که تحقق توحیدی است زودتر برسانند.
لازم به توضیح است که در سال‌های گذشته بحث مسکن به یکی از مهم‌ترین موضوعات در کشور ما تبدیل و عدم انجام اقدامات مناسب برای ساخت مسکن‌های جدید سبب شده است تا در این سال‌ها تقاضا بر عرضه پیشی گرفته و بسیاری از مردم نتوانند مسکن مورد نیاز خود را تهیه کنند - البته طرح‌های گوناگونی در سال‌های قبل ارائه شد که هیچ کدام از آنها به نتایج موفقی دست نیافت و به خوبی اجرایی نشد - اکنون با تغییر در دولت و روی کار آمدن دولت جدید، برنامه‌ریزی‌هایی برای رفع مشکل مسکن از طریق اجرای طرح مسکن حمایتی انجام شده است.
در طرح مسکن‌های حمایتی قرار است در هر سال حدود 1 میلیون مسکن ساخته شده و در اختیار مردم قرار بگیرد. بنابراین این فضا فراهم است تا کارشناسان درباره اصل مسئله مسکن و علت عقب افتادگی آن و ایده‌هایی که درباره زیست شهر اسلامی دارند سخن بگویند و به گفتگو بنشینند. نشست تخصصی شهر فردا نیز که کارشناسان آن به بررسی نقش شهر در تعیین معنای زندگی با تمرکز بر ایده زیست شهر پرداختند، در همین راستا برگزار شد.