پاسخ شبهه: بهترین راه برای درک چگونگی این استدلال این است که معنی واقعی «امت» را در لغت و سپس در قرآن مجید، مورد بررسی قرار دهیم. از بررسی کتب لغت و همچنین موارد استعمال این کلمه در قرآن که بالغ بر 64 مورد می شود چنین استفاده می گردد که «امت» در اصل به معنی جمعیت و گروه است مثلا در داستان حضرت موسی می خوانیم و لما ورد ماء مدین و جد علیه امت من الناس بسقون: «هنگامی که به آبگاه شهر مدین رسید، جمعیتی را مشاهده کرد که (برای خود م چهار پایانش) مشغول آب کشیدن هستند»[1] و نیز در مورد امر به معروف و نهی از منکر می خوانیم: ولتکن منکم امت یدعون الی الخیر:«باید جمعیتی از شما باشند که دعوت به نیکیها کنند»[2]
و نیز می خوانیم : و قطعناهم اثنتی عشره اسباطا امما: «ما بنی اسرائیل را به دوزاده قبیله و گروه تقسیم کردیم.»[3]
و نیز می خوانیم: و اذ قالت امت منهم لم تعظون قوما الله مهلکهم: «جمعیتی از ساکنان شهرایله ای بنی اسرائیل گفتند: چرا اندرز می دهید افراد گنهکاری را که خداوند آنها را هلاک خواهد کرد (اعراف 164)
از این آیات به خوبی روشن می شود که امت به معنی جمعیت و گروه است، نه به معنی مذهب و نه به معنی پیروان مذهب، و اگر می بینیم که به پیروان مذهب امت گفته می شود به خاطر آن است که آنها نیز برای خود گروهی هستند. بنابراین معنی آیه مورد بحث این است که هر جمعیتی و گروهی سرانجامی خواهند داشت، یعنی نه تنها تک تک مردم، عمرشان پایان می پذیرد بلکه ملتها هم می میرند و متلاشی می شوند و منقرض می گردند اصولا در هیچ مورد امت در معنی مذهب به کار نرفته است و به این ترتیب آیه مورد بحث هیچگونه ارتباطی به مسأله خاتمیت ندارد.
حضرت آیت الله سبحانی: پس از بحث مفصلی که در معنای کلمه امت انجام می دهد در خلاصه چنین می فرمایند واژه امت در قرآن در دو معنا استعمال شده است
1- جماعتی که با هم نقطه مشترکی داشته باشند.
2- دین و طریقه
با دقت در معنی کلمه امت در آیه مورد بحث نمی تواند به معنی طریقه و شریعت دین و مذهب باشد زیرا پس از آنکه می گوید «لکل امه اجل (برای هرامت اجلی مقرر شده است) بلافاصله «ضمیر جمع» بکار می رود و می فرماید: فاذا جاء اجلهم» هنگامی که اجل آنان رسید.
و اگر مقصود از امت طریقه و آئین بود لازم بود بفرماید «فاذا جاء اجلها» یعنی به جای ضمیر جمع ضمیر مفرد مونث بیاورد.
از این رو معلوم می گردد که مقصود از «امت» در این آیه همان جمعیت و گروه است.
بنابراین معنای آیه چنین است: هر دسته و جمعیتی از مردم هنگامی که عمرشان به سر آید دیگر به آنها مهلتی داده نمی شود، و اجل آنان پس و پیش نمی گردد. فرشته هائی که مأمور قبض ارواح هستند می آیند و به حیات زندگی آنان خاتمه می دهند.
پس آیه یک مطلب تکوینی و طبیعی که خدای جهان آنرا مقرر ساخته است بیان می کند و هرگز این آیه در صدد این مطلب نیست که بگوید: همه شرایع الهی از نظر زمان محدود هستند تا گفته شود از این آیه می فهمیم که عمر شریعت اسلام هم محدود است و پس از اتمام شدن مدت آن شریعت دیگری خواهد آمد.[4]
بحث دوم در رابطه با حدیثی است که عبدالوهاب شعرانی نقل کرده است اما در رابطه با حدیث مذکور چنین وارد شده که هنگامی که آیه: لکل امه اجل اذا جاء اجلهم فلا یستأخرون ساعه ولا یستقدمون[5] بر پیامبر نازل شد از اجل و مدت امت اسلامی سوال که این را ابوالفضل گلپایگانی (از مبلغین بهائی) در کتاب فرائد چنین نقل می کند: سید عبدالوهاب شعرانی از علمای اهل سنت و جماعت در کتاب الیواقیت و الجواهر که در سنه 955 هجریه تضعیف فرموده است درمبحث شصت و پنجم این کتاب میگوید «المبحث الخامس و الستون فی بیان ان جمیع اشراط الساعه حق لابد ان تقع کلها قبل قیام الساعه و ذلک کخروج المهدی....لوقع ذلک کله قال الشیخ تقی الدین ابن ابی المنصور فی عقیدته و کل هذه الابات تقع فی المائه الاخیره من الیوم الذی وعد به رسول الله صلی الله علی و آله و سلم امته بقوله: «ان صلحت امتی فلها یوم و ان فسدت فلها نصف یوم[6] یعنی اگر امت من راه صلاح پیش گیرند اجل آنان یک روز و اگر فاسد و بدکار گردند نسف روز را مالک شوند.
پاسخ: ابوالفضل گلپایگانی این مطلب را از کتاب الیواقیت و الجواهر شعرانی نقل کرده و اگر به این کتاب رجوع شود می بینی که فقط حدیث نقل شده و اینکه آیه لکل امر اجل....و بقیه صوالات همه از اضافاتی است که خود ابوالفضل گلپایگانی آورده است.
2- عبدالوهاب شعرانی در کتاب یواقیت و الجواهر در قسمت نشانه های قیامت می گ وید: (یکی از نشانه ها) خروج مهدی است پس می گوید و او از فرزندان امام حسن عسکری است و تولد او شب نیمه شعبان سال 225 است پس چرا ابوالفضل گلپایگانی که از این کتاب شاهد می آورد این موضوع را نیاورده.
3- اولا سند این حدیث به غایت ضعیف است زیرا چنانچه از خود فرائد به دست می آید سندش کتاب یواقیت و الجواهر از سید عبدالوهاب شعرانی از علمای اهل سنت که از شیخ تقی الدین ابن ابی المنصور عالم عامه نقل کرده و شیخ تقی الدین بدون ذکر سند از رسول خدا کرد بنابراین حدیث مزبور از حیث سند به غایت صحیح است.
4- تفسیر یوم به هزار سال ادعای بی دلیل است زیرا اگر آیه و ان یوما عند ربک کالف سنه مما تعدون[7] دلیل بر این باشد که منظور از یوم هزار سال است پس آیه «تعرج الملائکه و الروح الیه فی یوم کان مقداره خمسین الف سنه[8] فرشتگان در روزی که اندازه آن پنجاه هزار سال است به سوی او بالا می روند هم دلیل این می شود که منظور از پنجاه هزار سال است و به چه دلیل شما به این آیه تمسک نمی کنید و آیه دیگری را در نظر نمی گیرید؟[9]
آثاری که از آغاز عصر غیبت تا پیش از سدة اخیر تالیف شده اند:
1) آثار اهل سنت
2) آثار شیعه
اثاری که در سدة اخیر تألیف شده اند:
1) آثار اهل سنت
2) آثار شیعه.
الف: آثاری که از آغاز عصر غیبت تا پیش از سدة اخیر مصتقلا درباره مهدی موعود از طرف برادران اهل سنت تالیف شده است.
1- ابراز الوهم من کلام ابن حزم لاحمد بن صدیق بخاری.
2- اربعین حدیث فی المهدی/ ابوالعلاء همدانی.
3- الأحادیث القاضیه بخروج المهدی/ محمد بن اسماعیل أمیر یمانی.
4- احادیث المهدی لابوبکر خثیمه.
5- احوال صاحب الزمان/ سعد الدین حموی.
6- اخبار و الدوله فی ظهور المهدی/ احمد بن ابراهیم بن جزار قیروانی.
7- اخبار المهدی/ بدر الدین حسن بن محمد بن ابراهیم نابسلی.
8- الاذاعه لما کان و یکون بین یدی الساعه/ سید محمد صدیق قنوجی بخاری.
9- الاذاعه لابی الطیب بن أبی احمد بن أبی الحسن الحسینی.
10- ارشاد المستهدی فی نقل بعض احادیث...المهدی/ محمد علی حسین بکری مدنی.
11- الاربعین/ ابونعیم اصفهانی.
12- الاشاعه لأشراط الساعه/ برزنجی شافعی.
13- أمارات الساعه/ شاه رفیع الدین بن امام شاه ولی الله دهلوی.
14- البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان/ متقی هندی.
15- البعث و الغثور/ امام بیهقی.
16- البیان فی علامات مهدی آخر الزمان/ گنجی شافعی.
17- التوضیح فی تواتر ما جاء فی المنتظر و الدجال و المسیح/ الشوکانی
18- الجواب المقنع الحرر/ محمد حبیب اله جکنی شنقیطی
19- رساله فی المهدی/ ابن حجر مکی
20- الرد علی من قضی، ان المهدی الموعود جاء و مضی/ ملا علی قاری هروی
21- العرف الوردی فی اخبار المهدی/ یوسف بن یحیی دمشقی شافعی
22- العرف الوردی فی اخبار المهدی/ عبدالرحمان بن مصطفی
23- العرف الوردی فی اخبار المهدی/ جلال الدین سیوطی
24- علامات المهدی/ جلال الدین سیوطی
25- العطر الوردی فی شرح القطر الشهدی/ محمد بن محمد بلیسی
26- عقد الدرر فی اخبار المهدی المنتظر/ مقدسی شافعی
27- عقد الدرر فی تحقیق القول بالمهدی المنتظر/ احمد بن زینی دحلان
28- علامات المهدی/ صدر الدین قونوی
29- علامات یوم القیامه/ حافظ قرطبی مالکی
30- طرق حدیث المهدی/ حافظ ولی الدین ابوزرعه عراقی
31- عنقاد الغرب فی بیان المهدی و وزرائه/ محی الدین بن عربی اندلسی
32- الفتن و الملاحم الواقعه فی آخر الزمان/ ابی الغداء ابن کثیر دمشقی
33- فتح المنان/ ؟؟؟
34- فرائد فوائد الفکر فی المهدی المنتظر/ مرعی بن یوسف کرمی حنفی
35- القناعه ابوالخیر السخاری
36- القطر الشهدی فی اوصاف المهدی (منظوم) شهاب الدنی حلوانی
37- القول المختصر فی علامات المهدی المنتظر ابن حجر میثمی شافعی
38- الکشف المخفی فی مناقب المهدی/ گنجی شافعی
39- مرآه الفکر فی المهدی المنتظر/ مرعی بن یوسف مقدسی
40- مساله فی الغیبه/ قاضی عبدالجبار معتزلی
41- مشاهده الایات فی اشراط الساعه و ظهور العلامات/ محمد بن موبد حموینی
42- المشرق الوردی فی مذهب المهدی/ ملا علی قاری هروی حنفی
43- مشرق الاکوان/ سلیمان بن ابراهیم قندوزی حنفی
44- مناقب المهدی/ ؟؟؟
45- الملاحم/ ابی الحسن المنادی
46- المهدی/ حافظ ابن قیم جوزیه
47- المهدی/ امام ابوداود سجستانی
48- مهدی ال الرسول/ علی بن سلطان محمد هروی حنفی
49- المهدی/ ابوالعلاء ادریس عراقی مغربی
50- المشهدی الی ما ورد فی المهدی/ محمد بن طولون
51- بناء الدجال/ شمس الدین محمد ذهبی
52- النظم الواضح المبین/ عبدالقادر بن محمد السالم
53- نعت المهدی/ حافظ ابونعیم اصفاهنی
54- النهایه، فتن و اهوال آخرالزمان/ ابی الغداء ابن کثیر دمشقی
55- الهدایه الندیه للامه المحمدیه فی فضل الذات المهدیه/ شیخ مصطفی بکری
56- الهدیه المهدویه/ ابوالرجاء محمد هندی
57- الورعاء المختوم فی السر المکتوم فی اخبار المهدی/ محی الدین بن عربی اندلسی
58- الوهم المکنون فی الرد علی ابن خلدون/ ابوالعباس بن عبدالمومن مغربی
59- اهوال یوم القیامه و علاماتها الکبری/ شیخ محمد سفارینی
آثار الشیعه «در ورد امام مهدی (عج)»
1- اثبات وجود القائم/ شیخ بهاء الدین عاملی
2- اثبات الهدات (ج 13 شیخ حر عاملی
3- ازاله الران عن قلوب الاخوان/ ابن جنید
4- الاستطراف/ ابوالفتح کراجکی طربلسی
5- استقصاء الافحام/ میر حامد حسین هندی (صاحب عقبات)
6- اکمال الدین و تمام النعمه/ شیخ صدوق
7- ایفاظ الهجه فی اثبات الرجعه/ شیخ حر عاملی
8- بحارالانوار (ج 51 و 52 و 53)/ علامه مجلسی
9- البرهان علی صحه طول عمر صاحب الزمان/ ابوالفتوح کراجکی طرابلسی
10- تبصره الولی فی من رای القائم المهدی/ سید هاشم توبلی بحرانی (صاحب تفسیر البرهان)
11- ترتیب الادله/ احمد بن حسین بن عبدالله مهرانی
12- التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن/ رشی الدین سید بن طاوس
13- الجزیره الخضراء/ فضل بن یحیی طیبی کوفی
14- جن الجنتین فی ذکر ولد العسکریین/ قطب الدین راوندی
15- جنه الماوی/ میرزا حسین نوری طبرسی (صاحب مستدرک
16- جنه المقام (ترجمه فارسی اکمال الدین)سید علی عریضی امامی
17- جواب المولی اسماعیل/ حاج مولی هادی سبزواری (صاحب منظومه)
18- الرجعه / محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی (صاحب تفسیر عیاشی
19- الرجعه محمد مومن استرآبادی
20- خمس رسائل فی ابنات الحجه/ شیخ مفید
21- الرد علی ابن حجر/ سید مهدی طباطبایی یحرالعلوم
22- الرساله فی حرمه التسمیه/ شیخ سلیمان ماحوزی
23- رساله مهدیه / شاه نعمت الله ولی
24- السر المکتوم الی الوقت المعلوم/ شیخ صدوق
25- سرور اهل الایمان/ بناء الدین حسینی نبلی
26- سلطان الفرج/ همو
27- شرح دعای عهد/ میرزا محمد بن محمد حسن هرندی
28- شرعه التسمیه/ میرداماد
29- شفا و جلا/ احمد بن علی رازی خضیب آبادی
30- شوق مهدی (منظوم) فیض کاشانی
31- صاحب الزمان/ محمد بن جمهور قمی
32- الصحیفه المهدویه/ شیخ فضل الله نوری
33- العیقری الحسان/ شیخ علی اکبر نهاوندی
34- الغیبه/ محمد بن ابراهیم نعمانی
35- الغیبه/ شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی
36- الغیبه/ حسن بن حمزه علوی طبری مرعشی
37- الغیبه/ سید دلدار علی نقوی هندی
38- الغیبه/ بنا الدین حسینی نبلی
39- الغیبه/ ابوالمظفر حمدانی
40- الغیبه/ محمد بن مسعود عیاشی
41- الغیبه و کشف الخبر (علامه بن محمد بن اسماعیل)
42- رسالة غیبت برای اهل ری/ شیخ صدوق
43- الفرج الکبیر/ طرابلسی
44- فلک المشحون/ سید باقر قزوینی
45- فی ذکر القائم / احمد بن رمیح مروزی
46- کشف النعیمه فی حکم التسمیه/ شیخ حر عاملی
47- کشف المخفی فی مناقب المهدی
48- کفایه المهدی فی احوال المهدی/ سید محمد بن محمد لوحی نقیبی
49- المحجه فی ما نزل فی القائم الحجه/ سید هاشم توبلی بحرانی
50- مختصر ما نزل من القران فی صاحب الامر
51- المقنع فی الغیبه/ سید مرتضی علم الهدی
52- المناظرات مع ابن الآلوسی/ شیخ الشریعه اصفهانی
53- المهدی/ ابوموسی عیسی بم مهران
54- مولد القائم/ سید هاشم توبلی بحرانی
55- نجم الثاقب در احوال امام غائب/ میرزا حسین نوری طبرسی
56- وسیله الفوز و الامان (منظوم) شیخ بهاء الدین عاملی
آنچه ذکر شد تنها بخشی از تالیفات امامیه از عصر غیبت تا پیش از یک صد سال اخیر است هر چند شاید بتوان ادعا کرد.
نویسنده : حجت الاسلام موسوی زاده
اخذ با ذکر منبع اشکال ندارد
[1] . سوره قصص آیه 23.
[2] . سوره آل عمران، آیه 104.
[3] . سوره اعراف، آیه 160.
[4] . خاتمیت از دیدگاه عقل و شرع. جعفر سبحانی- ترجمه رضا استادی، ص 154- چاپ مشعل 1353 تهران
[5] . سوره اعراف، آیه 34.
[6] . فرائد ابوالفصل گلپایگانی- موسسه نشر ملی مبطورعات امری چاپ آلمان (تصیح شده) ص 53 – 52.
[7] . سوره حج، آیه 47
[8] . سوره معارج، آیه 4.
[9] . خاتمیت از دیدگاه عقل و شرع – جعفر سبحانی – ترجمه رضا استادی