به گزارش روابط عمومی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (علیهالسلام)، کتاب «تبلیغ در منطقه آزاد» که از تازه‌ترین تجربه‌نگاری‌های تبلیغی پژوهشکده به شمار می‌رود و به تحلیل مسائل، چالش‌ها و دستاوردهای میدانی تبلیغ دینی در مناطق آزاد کشور می‌پردازد، با حضور مؤلف، آقای اخوان (پژوهشگر حوزوی و مبلغ)، و ناقدان برجسته، حجت‌الاسلام دکتر مجید مبینی (عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب) و حجت‌الاسلام سید صابر رضایی (استاد حوزه و دانشگاه)، و با دبیری علمی حجت‌الاسلام حامد عبداللهی، مورد بحث و ارزیابی دقیق قرار گرفت.
«تبلیغ در منطقه آزاد»: مروری بر یک تجربه‌نگاری روشمند
کتاب «تبلیغ در منطقه آزاد» که در سال ۱۴۰۳ توسط پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (علیهالسلام) در ۲۰۰ صفحه و هفت فصل منتشر شده است، روایتی تحلیلی و مسئله‌محور از تجربیات یک مبلغ در عرصه تبلیغ دینی است. اثر حاضر با رویکردی روشمند و به دور از سبک خاطره‌نویسی صرف، به ثبت و تحلیل تعاملات مبلغ با اقشار مختلف اجتماعی، چگونگی رویارویی با بحران‌ها، مواجهه با جریان‌های انحرافی، و راهکارهای طراحی فعالیت‌های فرهنگی، کادرسازی، گفتمان‌سازی و حل مسائل تبلیغی می‌پردازد.
از ویژگی‌های بارز این کتاب، تنوع موضوعات و عمق مشاهدات میدانی نویسنده است که آن را از آثار صرفاً نظری یا آرشیوی متمایز می‌کند. فصول هفت‌گانه کتاب به ترتیب به موضوعات کلیدی شامل «تعامل با اقشار»، «جریان‌سازی فرهنگی»، «کادرسازی»، «شبکه‌سازی»، «گفتمان‌سازی»، «مواجهه با بحران‌ها» و نهایتاً «آسیب‌شناسی و ارائه راهبردهای تبلیغی» اختصاص یافته‌اند.
دیدگاه مؤلف: از فرصت دوران کرونا تا تجارب «تبلیغ تربیت‌محور»
مؤلف کتاب، سخنان خود را با اشاره به شرایط شکل‌گیری اثر آغاز کرد و اظهار داشت: این کتاب عمدتاً حاصل دوره کرونا است که با کاهش طبیعی فعالیت‌های میدانی، فرصتی مغتنم برای دسته‌بندی و تدوین تجربیات گذشته فراهم آمد. وی تأکید کرد که نگاه محوری او و همکارانش در فعالیت‌های تبلیغی، مبتنی بر «تبلیغ تربیت‌محور» بوده است، رویکردی که پس از سال‌ها تجربه در فضاهای گوناگون از مدارس و دانشگاه‌ها تا مساجد و محیط‌های نظامی، به ضرورت آن برای دستیابی به تبلیغی مؤثر، کیفی و پایدار پی برده‌اند.
مؤلف در ادامه به تشریح محورهای اصلی کتاب پرداخت. وی «تعامل با اقشار» را یکی از سرفصل‌های مهم دانست و گفت: ما با طیف وسیعی از مخاطبان، از جوانان عادی تا افرادی که با نظام، روحانیت یا اصل دین زاویه داشتند، مواجه بودیم. این دسته‌بندی‌ها پیش از نگارش کتاب در ذهن ما شکل گرفته بود تا بتوانیم برای هر گروه، متناسب با ویژگی‌هایشان، برنامه‌ریزی کنیم.
در خصوص «جریان‌سازی فرهنگی»، نویسنده کتاب به تلاش برای ایجاد حرکت‌های پایدار اشاره کرد و افزود: هدف ما ایجاد جریان‌هایی بود که حتی در نبود ما نیز استمرار یابند؛ نمونه بارز آن، ترویج روضه‌های خانگی و یا اعزام کاروان‌های زیارتی به اربعین و مشهد، سال‌ها پیش از آنکه این حرکت‌ها به یک موج ملی تبدیل شوند، با درک ظرفیت راهبردی آن‌ها برای رشد مخاطب صورت گرفت.
وی همچنین به تجاربی نظیر تأسیس صندوق قرض‌الحسنه با شیوه‌های ابتکاری و ارائه مدل‌های نوین مسجدداری اشاره کرد، هرچند اذعان داشت که برخی از این تجارب جدیدتر، به دلیل محدودیت زمانی، در نسخه فعلی کتاب منعکس نشده‌اند.
«کادرسازی» از دیگر محورهای مورد تأکید مؤلف بود. وی تصریح کرد: برای تضمین ماندگاری یک جریان فرهنگی-تربیتی، تربیت کادر یک ضرورت انکارناپذیر است. به لطف الهی، امروز می‌توانم ادعا کنم که کادر بسیار قوی و حرفه‌ای در آن منطقه شکل گرفته که محصول تلاش مستمر برای تغییر نگرش‌ها، اولویت‌بندی‌ها و القای حس مسئولیت در افراد بوده است.
نویسنده همچنین به اهمیت «شبکه‌سازی» اشاره کرد و افزود: از همان ابتدا، با الهام از رهنمودهای رهبری مبنی بر ایجاد جبهه فرهنگی، به دنبال شبکه‌سازی بودیم. علی‌رغم تمام چالش‌ها و مقاومت‌های اولیه، اکنون شاهد ارتباط و همکاری تنگاتنگ میان روحانیت منطقه و فعالان فرهنگی در روستاهای مختلف هستیم.
در بخش «مواجهه با بحران‌ها و ارائه راهبردها»، مؤلف اثر خاطرنشان کرد: همواره به دوستان مبلغ تأکید می‌کنم که در میدان عمل، نباید منتظر استقبال و خوشامدگویی بود. جامعه دستخوش تغییرات مداوم است و ما نیازمند ارائه راهکارهای عملی، قابل تکرار و مؤثر هستیم.
این پژوهشگر حوزوی در پایان این بخش از سخنان خود، با تأکید بر اینکه بخش قابل توجهی از سختی‌ها، پیچیدگی‌ها و جزئیات حساس تجربیات به دلیل ملاحظات مختلف قابل انتشار نبوده و در کتاب نیامده است، گفت: عنوان کتاب، یعنی "تبلیغ در منطقه آزاد"، توسط پژوهشکده انتخاب شده است. همچنین، باید تأکید کنم که این اثر حاصل یک تلاش تیمی است و بنده صرفاً نقش پیشران و ثبت‌کننده این تجربیات جمعی را بر عهده داشته‌ام.
نقد حجت‌الاسلام دکتر مبینی:
تأکید بر معرفی مؤلف، ضرورت به‌روزرسانی و ظرفیت بازآفرینی ادبی
نخستین ناقد این نشست، حجت‌الاسلام دکتر مجید مبینی، عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب، با ستایش از اخلاص، استعداد و دغدغه‌های صادقانه مؤلف، به بررسی ابعاد گوناگون کتاب پرداخت. وی با اشاره به سوابق علمی و تبلیغی آقای اخوان گفت: اخلاص ایشان واقعاً ستودنی است و می‌تواند الگویی برای تمامی مبلغین باشد.
دکتر مبینی در بخش نقد خود، به عدم معرفی شایسته مؤلف در کتاب اشاره کرد و اظهار داشت: شایسته بود که ناشر محترم، به مستندی که از فعالیت‌های تبلیغی ایشان تهیه و حتی از شبکه اول سیما پخش شده است، در کتاب اشاره‌ای می‌کرد و یا حداقل لینکی (به‌صورت QR کد) برای دسترسی به آن ارائه می‌داد. متأسفانه، معرفی مؤلف، چه در مقدمه و چه در پشت جلد کتاب، از سوی ناشر مغفول مانده است.
وی سپس به مسئله «دوگانه اظهار و اخفا» در کتاب پرداخت و توضیح داد: پیشنهاد اولیه این بود که نام نویسنده ذکر نشود تا ایشان بتوانند با راحتی بیشتری تمام خاطرات و ملاحظات خود را بیان کنند. اما اکنون که نام ایشان ذکر شده، به نظر می‌رسد کتاب در یک وضعیت میانه قرار گرفته است؛ در بخش‌هایی که نیاز به ذکر مصادیق بوده، به‌ناچار به کلی‌گویی اکتفا شده که احتمالاً ناشی از ملاحظه ذکر نام نویسنده است.
این استاد دانشگاه، صداقت نویسنده در بیان برخی اشتباهات و تجربیات ناموفق اولیه را از نقاط قوت کتاب برشمرد و افزود: ایشان بسیار صادقانه مواردی را مطرح کرده‌اند که نشان‌دهنده روحیه عدم کتمان و تلاش برای درس‌آموزی از گذشته است. اشاره به ابتکارات امام موسی صدر و تلاش مؤلف برای الگوبرداری از آن‌ها، و همچنین تأکید بر ضرورت فراگیری دانش مدیریت توسط طلاب، از دیگر جنبه‌های مثبت اثر از دیدگاه دکتر مبینی بود.
در نهایت، دکتر مبینی پیشنهاداتی برای ارتقای کتاب ارائه داد. وی بر لزوم به‌روزرسانی اثر تأکید کرد و گفت: با توجه به کسب تجارب جدید توسط مؤلف، این پروژه باید همچون یک "فایل باز" تلقی شود و به‌طور مستمر تکمیل گردد.
وی افزود: با عنایت به تجارب موفق نویسنده در حوزه اقناع، مباحث مربوط به این مهارت‌ها می‌توانست با ذکر مصادیق بیشتری در کتاب بسط داده شود.
دکتر مبینی همچنین اظهار داشت: این کتاب از چنان ظرفیت بالایی برخوردار است که می‌تواند به مجموعه‌ای چندجلدی مانند "منطقه آزاد ۲، ۳ و ۴" تبدیل شود و محتوای غنی آن در قالب‌های ادبی جذاب‌تری، نظیر داستانک‌های کوتاه تبلیغی، بازآفرینی شود تا هم سرعت خواندن افزایش یابد و هم انتقال نکات کلیدی تسهیل گردد. کارگروه تجربه‌نگاری می‌تواند در این بازآفرینی ادبی نقش مؤثری ایفا کند.
نقد حجت‌الاسلام سید صابر رضایی:
هوش اجتماعی مبلغ، فضای پررقیب تبلیغی و پیشنهاد نسخه خاص
حجت‌الاسلام سید صابر رضایی، استاد حوزه و دانشگاه و ناقد دوم این نشست، در آغاز سخنان خود با فروتنی بیان داشت که بیش از آنکه در جایگاه ناقد باشد، خود را شاگرد و بهره‌مند از این اثر می‌داند. وی به اهمیت مفهوم «تجربه‌نگاری» و اصطلاح «تجربه‌نوردی» در ایجاد تحول در نظام‌های آموزشی اشاره کرد و گفت: تجربه‌نوردی به این معناست که ما از کوه تجربه یک فرد صاحب تجربه بالا می‌رویم و با نگاهی از آن قله، وضعیت و عملکرد خود را می‌سنجیم تا بتوانیم تحلیل دقیق‌تر و اصلاحات مؤثرتری در کار خود داشته باشیم.
وی «هوش اجتماعی مبلغ» را یکی از برجسته‌ترین نقاط قوت تجربه روایت‌شده در کتاب دانست و تشریح کرد: این هوش اجتماعی، که در جای‌جای کتاب به خوبی بازنمایی شده، شامل مؤلفه‌هایی چون ادراک دقیق احساسات و ذهنیت مخاطب، توانایی تعامل سازنده و مهارت شنیدن فعال، قدرت متقاعدسازی در برخورد با مخاطبان گوناگون، خودتنظیمی اجتماعی و درک عمیق زمینه‌های اجتماعی و هنجارهای نانوشته حاکم بر محیط تبلیغ است. این هوش اجتماعی که در کتاب به عینیت درآمده، می‌تواند به‌عنوان یک الگوی عملی برای سایر فعالان عرصه تبلیغ مطرح شود.
حجت‌الاسلام رضایی در ادامه به «تصویرسازی دقیق از فضای پررقیب تبلیغی» در کتاب اشاره کرد و افزود: اثر حاضر به خوبی نشان می‌دهد که عرصه تبلیغ، میدانی خالی از رقیب نیست و مبلغ با افراد، نهادها و حتی اندیشه‌ها و گرایش‌های رقیب مواجه است. کتاب همچنین مدل تعامل هوشمندانه با این رقبا و حتی تلاش برای تبدیل برخی از آن‌ها به همکار را به تصویر کشیده است.
«مقابله با پدیده رسوب و عامی‌شدن مبلغ» یکی دیگر از نقاط قوتی بود که این ناقد به آن پرداخت و گفت: نویسنده با آگاهی از خطر رکود فکری و روزمرگی، خود را به‌طور مستمر به جریانات زنده علمی، مانند درس‌های خارج آیت‌الله اعرافی، متصل نگه داشته و از این طریق، حیات علمی و پویایی اندیشه خود را حفظ کرده است. این حرکت مستمر میان عرصه نظر و میدان عمل، به دانش تبلیغ عمق و پایداری می‌بخشد.
وی همچنین به «رویکرد فناورپایه و خلاقیت در تبلیغ» اشاره کرد و نمونه‌هایی چون تأسیس زورخانه به عنوان محیطی برای جذب جوانان، ایجاد فضاهای خاص برای گفتگو، راه‌اندازی پاتوق‌های فرهنگی، احیای روضه‌های خانگی، برگزاری اردوهای هدفمند و تصمیم‌گیری‌های خلاقانه و مدیریت بحران در لحظه، مانند تبدیل یک خانه مخروبه به پایگاه تبلیغی را از ابتکارات ارزشمند مؤلف برشمرد.
این استاد حوزه و دانشگاه، «نگاه نظام‌مند به تبلیغ» را از دیگر ویژگی‌های برجسته کتاب دانست و گفت: مؤلف، تبلیغ را نه مجموعه‌ای از اقدامات پراکنده، بلکه یک نظام یکپارچه با زیرنظام‌های متعدد (مانند منبر، هیئت، پاتوق و...) می‌بیند که همگی در راستای تحقق یک هدف متعالی عمل می‌کنند.
«عبور از تبلیغ فردی و حرکت به سمت مدیریت تبلیغ» نیز مورد توجه حجت‌الاسلام رضایی قرار گرفت. وی در این زمینه اظهار داشت: استفاده هوشمندانه از ظرفیت متخصصان برای حل مسائل مشخص، نشان‌دهنده ارتقاء از سطح یک مبلغ صرف به جایگاه یک مدیر تبلیغی است که توانایی برون‌سپاری و هماهنگ‌سازی منابع را داراست.
وی همچنین «تمرکز بر حل مسئله و نتیجه‌گرایی عینی» را ستود و افزود: فاصله گرفتن از نگاه حداقلیِ "انجام وظیفه" و اصرار بر پیگیری مسائل تا حصول نتیجه ملموس و قابل مشاهده، رویکردی است که این تجربه را به مبانی فقه اجتماعی نزدیک می‌سازد. روانی و گویایی متن، علی‌رغم عمق تحلیلی آن، از دیگر محاسن کتاب از دیدگاه این ناقد بود.
حجت‌الاسلام رضایی در بخش پیشنهادات خود، ابتدا ایده «ارائه نسخه غیرقابل انتشار» از کتاب را مطرح کرد و گفت: با توجه به حساسیت‌ها و زنده بودن بسیاری از تجربیات و افراد مرتبط با آن‌ها، و همچنین رعایت ملاحظات اخلاقی، پیشنهاد می‌شود که علاوه بر نسخه عمومی فعلی، یک نسخه تفصیلی و بدون ملاحظات، صرفاً برای استفاده داخلی مراکز حوزوی و پژوهشی و بهره‌برداری‌های تخصصی تهیه شود.
وی سپس به اهمیت «ارائه تصویری از فضای کلی منطقه پیش از آغاز فعالیت‌های تبلیغی» اشاره کرد و افزود: اگر در ابتدای کتاب، خواننده با یک تصویر کلی از مختصات فرهنگی، اجتماعی و چالش‌های عمده منطقه مورد تبلیغ آشنا می‌شد، درک عمیق‌تری از حجم کار انجام‌شده و میزان موفقیت‌ها به دست می‌آورد.
«بازنمایی تحولات ساختاری کلان در کنار تغییرات خرد» از دیگر پیشنهادهای حجت‌الاسلام رضایی بود که وی در این زمینه توضیح داد: کتاب به خوبی تحولات در سطح فردی و گروه‌های کوچک را نشان داده است، اما اگر می‌توانست تأثیر این فعالیت‌ها را بر ساختارهای کلان اجتماعی نیز به تصویر بکشد، غنای آن دوچندان می‌شد.
این ناقد همچنین خواستار «بسط بیشتر برخی مباحث خاص» شد و گفت: مواردی مانند نقد رفتارهای اجتماعی آسیب‌زا از سوی برخی گروه‌ها که در کتاب تحت عناوینی چون "حزب‌اللهی‌های افراطی" یا برخی تفاسیر از "متدینین" به آن اشاره شده، می‌توانست با ذکر مصادیق عینی‌تر و تحلیل دقیق‌تر پیامدهای آن رفتارها بر عرصه تبلیغ، بسط داده شود. این امر به نقد عینیت بیشتری می‌بخشید و از سوءبرداشت‌های احتمالی یا تقلیل آن به نقدهای سیاسی جلوگیری می‌کرد و همچنین به تقدس‌زدایی ناخواسته از برخی عناوین کمک می‌نمود.
در پایان، حجت‌الاسلام رضایی پرسشی در مورد «ابهام در عنوان "منطقه آزاد"» مطرح کرد و خواستار توضیح مؤلف در این خصوص شد، چرا که مشخص شدن اینکه آیا منظور مناطق آزاد اقتصادی است یا مفهوم دیگری مد نظر بوده، بر دامنه تعمیم‌پذیری و کاربرد تجربیات کتاب در سایر مناطق، به‌ویژه در حوزه تبلیغ شهری و بین‌الملل، تأثیرگذار خواهد بود.
توضیحات مؤلف و جمع‌بندی نهایی دبیر علمی نشست
در پاسخ به نکات مطرح‌شده از سوی ناقدان، مؤلف کتاب ضمن قدردانی و پذیرش بسیاری از موارد، توضیحاتی ارائه داد. وی در خصوص عدم ارائه جزئیات دقیق در مورد منطقه و برخی کلی‌گویی‌ها گفت: این امر عمدتاً به دلیل ملاحظات شخصی و سازمانی و نگرانی از تأثیرات احتمالی بر فعالیت‌های آتی و ذهنیت افراد مرتبط بوده است. پژوهشکده محترم نیز در این زمینه همراهی لازم را داشتند.
وی همچنین تأکید کرد که عنوان کتاب، «تبلیغ در منطقه آزاد»، توسط پژوهشکده انتخاب شده و ایشان صرفاً تجربه‌نگاری خود را ارائه کرده است. مؤلف از پیشنهاد به‌روزرسانی کتاب و افزودن تجربیات جدید استقبال کرد و اظهار امیدواری نمود که فرصتی برای این مهم فراهم آید. وی در مورد برخی کلی‌گویی‌ها در انتهای کتاب نیز افزود: با توجه به اتمام دوره کرونا و ضرورت تحویل کار به پژوهشکده در موعد مقرر، برخی سرفصل‌ها به‌ناچار به‌صورت اجمالی باقی ماند تا در فرصت‌های آتی به تفصیل مورد بررسی قرار گیرند.
حجت‌الاسلام حامد عبداللهی، دبیر علمی این نشست، در بخش پایانی و جمع‌بندی مباحث، ضمن تشکر از حضور و مشارکت فعال مؤلف و ناقدان، به نکات کلیدی مطرح‌شده اشاره کرد. وی پیشنهاد داد که مؤلف محترم، راهکارها، مدل‌ها و فرمول‌های عملی مستخرج از تجربیات خود در حوزه‌هایی نظیر مدیریت مسجد، شیوه‌های نوین راه‌اندازی صندوق قرض‌الحسنه و سایر ابتکارات را در قالب تولیدات علمی مستقل و مجزا از کتاب فعلی تجربه‌نگاری، تدوین و ارائه نماید.
عبداللهی همچنین بر اهمیت مواردی چون معرفی کامل مؤلف در چاپ‌های آتی، ضرورت به‌روزرسانی مستمر کتاب، ظرفیت بالای اثر برای بازآفرینی ادبی، مسئله کلیدی هوش اجتماعی مبلغ، راهکارهای پرهیز از رکود و روزمرگی فکری، نقش خلاقیت در تبلیغ و لزوم نگاه نظام‌مند به این عرصه تأکید کرد.
وی در خاتمه، مؤلف را یک جامعه‌شناس و مخاطب‌شناس هوشیار و دقیق توصیف کرد که با رصد عمیق مسائل پیرامونی، به ارائه راهکارهای عملی پرداخته و کتاب ایشان، علی‌رغم آنکه حاصل قلم یک فرد است، به دلیل جامعیت و غنای محتوا، فراتر از یک تجربه فردی و در حکم تجربیات یک مجموعه بزرگ به نظر می‌رسد و از این رو، ظرفیت بالایی برای تکمیل، به‌روزرسانی و بازآفرینی‌های متعدد دارد.
این نشست تخصصی با تأکید مجدد بر اهمیت روزافزون تجربه‌نگاری‌های روشمند و تحلیلی در عرصه تبلیغ دینی و لزوم بهره‌گیری از این گنجینه تجارب برای ارتقای کیفی و اثربخشی فعالیت‌های فرهنگی و تبلیغی در سطح کشور به کار خود پایان داد.