به گزارش روابط عمومی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (ع)، سلبریتی یا چهره به شخصی اطلاق می‌شود که معمولاً در زمینه‌های هنر، جنگ، علم، ورزش، رسانه، مدل، سیاست، ادبیات، مذهبی و نظایر آن در یک جامعه یا فرهنگ عامه دارای نوعی سرشناسی و معروفیت خاص باشد. چنین شخصی به راحتی از طریق مردم به ویژه قشر جوان قابل شناسایی است و به رسمیت شناخته می‌شود.
چهره‌ها اغلب از طریق رسانه‌های جمعی به ویژه تلویزیون، سینما، نشریات و شبکه‌های اجتماعی به سرشناسی‌شان افزوده می‌شود و علت آن، پرداختن زیاد به موضوعات چهره‌ها در رسانه‌ها در جهت تغذیه مطالب نشریات و پایگاه‌های خبری است. پدیده سلبريتيسم و سلبريتی‌ها یک بحث نوین در جامعه‌شناسی و فرهنگ‌شناسی امروز محسوب می‌شود که جامعه هر لحظه با آن مواجه است و با شيوع عصر تکنولوژيک و تکنولوژی‌های ارتباطی و شبکه‌های اجتماعی، اين بحث از ديروز داغ‌تر و مهمتر شده و با توجه به ناآرامی‌های اخیر، توجه بیشتری به این مسئله شده است.
هرچند پدیده سلبریتیزم در کشور ما دارای صبغه تاریخی، نظری و تئوریک بوده، آثار و تبعاتی داشته و واکنش‌های مختلفی از طرف حاکمیت، نخبگان و جامعه متوجه این مسئله بوده است، اما با اتفاقاتی که در اواخر شهریور و اوایل مهر 1401 افتاد، کنشگری خاصی از سوی سلبریتی‌ها سر زد و یک نوع میدان‌داری در این مسئله رخ داد که اهمیت پرداختن به این مسئله را دوچندان می‌کند. در این میان با افزایش موضع‌گیری‌ها از سوی مسئولان فرهنگی، اجتماعی و رسانه‌ای سئوالی پیش می‌آید که سیاست جمهوری اسلامی در مقابل این پدیده باید چگونه باشد؟
پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم (ع) با هدف تأملی بر سیاست‌ها و رویکرد جمهوری اسلامی در قبال پدیده سلبریتیزم، نشست تخصصی آزادراه را سه‌شنبه 12 مهرماه 1401 از ساعت 18 تا 20 به صورت مجازی برگزار کرد که در آن مسعود معینی‌پور مدیر سابق شبکه 4 سیما، احسان شاه قاسمی عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و محمدعلی روزبهانی مدیر حوزه هنری استان قم به ارائه نقطه نظرات خود درباره نوع مواجهه با سلبریتی‌ها پرداختند. علی مطهری نماینده ادوار مختلف مجلس نیز به این نشست دعوت شده بود، اما امکان ارتباط با وی برقرار نشد؛ هرچند مخاطبان از واکنش او به برخورد با هنرمندان و سلبریتی در حوادث اخیر مطلع هستند.
لزوم تفسیر رفتار افراد معروف و سلبریتی‌ها در اتاق‌های فکر
محمدعلی روزبهانی مدیر حوزه هنری استان قم نخستین کارشناس این نشست بود که بحث خود را با مطالبه عمومی در شبکه‌های اجتماعی مبنی بر برخورد با برخی از سلبریتی‌ها که در ناآرامی‌های اخیر موضع‌گیری کردند شروع کرد و با بیان اینکه مطالبه با اقدام به محاکمه متفاوت است، گفت: اگر جمعی در واکنش به اظهارنظری شروع به مطالبه کنند که آن فرد مسئولیت اظهارنظر خود را بپذیرد بد نیست. همانطور که سلبریتی حق خود می‌داند در یک موضوعی اظهارنظر کند به طرف مقابل نیز حق دارد که درباره او نظر خود را مطرح سازد.
وی با اشاره به برخی سلبریتی‌ها (مانند: شکل‌گیری جنبش ری‌استارت) که زمانی را برای تجمع غیرقانونی مشخص می‌کنند، این عمل را مجرمانه خواند و افزود: وقتی فرد معروفی مردم را برای یک کار غیرقانونی دعوت می‌کند، مرتکب جرم شده، چه سلبریتی باشد چه غیرسلبریتی، لازم است محاکمه شود اما یک زمان سخن او صرف اظهارنظر درباره یک مسئله است؛ هرچند هم نوا با جریان ضد انقلاب باشد که در این صورت ابزار کنترل و پاسخ‌گویی به آن محاکمه نیست.
مدیر حوزه هنری استان قم خاطرنشان کرد: رهبر معظم انقلاب در بیانات اخیرشان درباره چهره‌های مشهور و سلبریتی تفکیک دقیقی انجام دادند و فرمودند که بیشتر ورزشکاران و هنرمندان با نظام مشکلی ندارند اما درباره آن گروهی که صحبت‌های زاویه‌داری کردند گفتند که صحبت اینها به هیچ عنوان مهم نیست؛ برخی وابسته به گروه‌های معاند نظام، جنایتکار و تروریستی هستند که لازم است محاکمه شوند.
وی منطق و کنش یک سلبریتی را هرچند بر بستر شبکه‌های اجتماعی گره خورده و ماجرایی را در افکار مدیریت می‌کند، لحظه‌ای و عاطفی دانست و ادامه داد: برخورد با تک تک سلبریتی‌ها که بسیاری از آنها با یک تذکر به اشتباه خود اعتراف کرده و با یک گفت‌گوی تلفنی استوری یا پیام خود را حذف می‌کنند، سبب کنترل اغتشاشات نمی‌شود.
روزبهانی با اشاره به وجود شبکه‌های 24 ساعته بدون مرز که با برجسته‌سازی صنعت سرگرمی توده بسیار بزرگی را مخاطب خود قرار می‌دهند و تأثیرگذاری سلبریتی‌ها در شبکه‌ای از رسانه، مد و جهان، در پاسخ به این سئوال که آیا می‌توان برای سلبریتی‌ها برنامه‌ریزی کرد، گفت: سلبریتی‌ها باید مدیریت شوند اما اگر امکان مدیریت وجود نداشت، نظام به سمت استفاده از ابزارهای دیگر به غیر از سلبریتی‌ها برود.
وی بر تفسیر رفتار افراد معروف و سلبریتی‌ها در اتاق‌های فکر تأکید کرد و افزود: حذف سلبریتیزم در جهان جدید امکان‌پذیر نیست و لازم است نقش‌ها و کنش‌های جدیدی را برای آنها تعریف کنیم.
برخورد سلبی غضب آلود سیاست‌زده با جریان سلبریتیزیم اشتباه است
دیگر کارشناس دعوت شده به نشست آزادراه، مسعود معینی‌پور مدیر سابق شبکه 4 سیما بود که وی برخورد سلبی غضب‌آلود سیاست‌زده با جریان سلبریتیزم را اشتباه خواند و گفت: کسی که خروج سیاسی و اجتماعی کرده و سبب تشویش اذهان عمومی شده و امنیت ملی را تحت الشعاع قرار داده باید با او برخورد قانونی و مقتدر شود اما یک زمان کل سلبریتی‌ها را با یک چوب برانیم و تبدیل به آدم‌هایی کنیم که در مظان خطر هستند و جزو یک نظام حاکمیتی به شمار روند، اشتباه است.
وی با بیان اینکه عموم مردم به نوعی به دنبال نخبگان و گروه‌های اجتماعی مرجع حرکت می‌کنند، گفت: سلبریتی‌ها که در ساختار رسانه بروز و ظهور پیدا می‌کنند و مشهور می‌شوند، جزو گروه‌های اجتماعی مرجع بوده و بر مسائل اجتماعی تأثیرگذار هستند، بنابراین نمی‌توانیم نسبت به آنان بی‌توجه باشیم و به عنوان گروه‌هایی که مرجعیت یا آثار اجتماعی ندارند نگاه کنیم؛ صدا و سیما هم یک نگاه اقتصادی در این زمینه دارد و ناگزیر است که آنها را به عنوان مراجع اجتماعی در جامعه معرفی و از خدماتشان استفاده کند.
مدیر سابق شبکه 4 سیما در پاسخ به این سئوال که آیا جمهوری اسلامی در ساختار فرهنگی و سیاست‌گذاری امنیتی و اجتماعی خود آیین‌نامه‌ای برای سلبریتی‌ها و این دسته از گروه‌های مرجع در نظر گرفته است؟ اظهار داشت: قانون، آیین‌نامه یا چهارچوبی برای این موضوع سراغ ندارم و اگر هم باشد دست ما نرسیده است. اما اواخر سال 99 و در وزارت ارشاد دولت سابق کارگروهی به نام مدیریت چهره‌ها درست شد که آن زمان از صدا و سیما هم دکتر احمدی مدیر شبکه آموزش به عنوان نماینده سیما در آن جلسه حضور پیدا می‌کرد و کمیته‌های مختلفی نیز که مدیریت فرایند سلبریتی‌سازی یا مرجعیت اجتماعی را در رسانه مدیریت کند طی دو سه سال گذشته در رسانه ملی شکل گرفت و کارهایی را انجام داد.
وی خاطرنشان کرد: وقتی از نظر کنشگری به سابقه رسانه نگاه می‌کنیم به ویژه در چند سالی که در مجموعه شبکه چهار فعالیت می‌کردم، یک سیاست مشخص و بسته‌بندی سیاستی که قوانین، منافع، حدود و تعزیرات برای کسانی که اشتباهاتی را انجام دهند مشخص باشد و دایره کنش‌های درست و غلط و حتی کنش‌گری‌های سیاسی، امنیتی و اجتماعی در آن مشخص باشد را ندیدم.
معینی‌پور با بیان اینکه رسانه ما به صورت مفرط و به طور خودآگاه و ناخودآگاه درگیر دیده شدن آنتن است و به هرچیزی مستمسک می‌شود تا برنامه‌هایش به خوبی دیده شود، بنابراین ترجیح می‌دهد به آثار و تبعاتی که دارد توجه نکند، به موضع‌گیری مهران مدیری در حوادث اخیر اشاره کرد و افزود: پیش‌بینی می‌شد کسی که کنش‌های مختلفی در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی برای خود رقم می‌زند و برنامه او در رأس پربیننده‌ترین برنامه‌ها، آثار فرهنگی برای جامعه دارد، چنین کنشگری را انجام دهد.
وی با بیان اینکه در دو سال گذشته برنامه‌های مختلف آفاتی را برای نظام فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، امنیتی و گاهی اقتصادی داشته‌اند که نشان می‌دهد سیاست واحدی در نظام رسانه‌ای ما وجود ندارد، تولید مجموعه «برره» یا «قهره تلخ» را مثال زد و گفت: این مجموعه‌ها در قالب طنز جامعه ایران را یک جامعه بدوی و غیرمتمدن با مردم بهت‌زده بی‌فرهنگ و یا عاری از فرهنگ نشان می‌دهد که حتی اجازه تکرار هم ندارد.
مدیر سابق شبکه 4 سیما خاطرنشان کرد: دستگاه رسانه‌ای جمهوری اسلامی نه تنها به دنبال جلوگیری از گسترش این برنامه‌ها نیست، بلکه نزدیک 20 سال است که این تیم، کنش سیاسی و اجتماعی دارد و باید منتظر باشیم تا جایی بروز رسانه‌ای مستقیم پیدا کند.
وی با بیان اینکه چاره‌ای جز بهره‌گیری از کسانی که توان تبدیل معقولات اجتماعی را به سرگرمی و عناصر جذاب مخاطب‌پسند دارند، نداریم پس نمی‌توانیم تربیت منابع انسانی اعم از نویسنده، کارگران یا اسطوره‌سازی را در دستور کار قرار ندهیم، گفت: با توجه به اتفاقاتی که در دنیای رسانه می‌افتد و جریان حکمرانی که از لایه رسانه رشد می‌کند و رسانه در وضعیت پیش‌روی ما رکن اصلی حکمرانی در جامعه جهانی است، نمی‌توانیم از عناصر هنری و تولید پیام از طریق آثار هنری غافل شویم و چشم‌پوشی کنیم.
معینی‌پور تصریح کرد: درست نیست که بگوییم رسانه نباید دنبال مرجعیت‌سازی باشد، اما آیا این سبب می‌شود که عدم مدیریت در این زمینه شکل بگیرد و قانون رعایت نشود و اگر کسی اشتباه کرد به سرعت متوجه این اشتباه نشویم و اگر قرار است تعزیر شود و اگر قرار است قانونی برای او اعمال شود اعمال نشود یا باید در برابر سلبریتی‌ها وادادگی داشته باشیم؟ این وادادگی در برابر سلبریتی‌ها ادامه خواهد داشت چون می‌گوییم آنتن را چگونه حفظ کنیم و برنامه پرمخاطب چگونه بسازیم؟
وی با اشاره به سیاست‌های جمهوری اسلامی درباره سلبریتزیم و پیش‌بینی آینده، مطرح کرد: جمهوری اسلامی نیاز دارد به اینکه در رابطه با ساخته شدن مراجع اجتماعی اقدام کند و ذات تلویزیون به عنوان یک رسانه حاکمیتی جمهوری اسلامی در رسانه ملی وظیفه دارد در زمینه مرجعیت اجتماعی به طور عام و سلبریتی‌سازی در بعد وسیع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، سیاست‌گذاری یکپارچه و درستی داشته باشد.
این پژوهشگر عرصه رسانه گفت: وقتی کسی برای هر برنامه هزینه چند صد میلیونی از رسانه دریافت می‌کند و به او اجازه می‌دهید وارد تبلیغات هایپرمارکتی هم بشود و از شما به صورت میلیاردی درآمد شبانه کسب کند و بیرون هم مرجعیت اجتماعی و زمینه فعالیت‌های اجتماعیش محدودیتی نداشته باشد و هیچ قانونی هم نباشد و به طور گسترده تکاثر ثروت هم دارد چرا باید به سیاست شما ملتزم باشد.
وی با بیان اینکه عدم توجه به تنوع و فرایند شکل‌گیری سلبریتی‌ها و افرادی که می‌توانند مرجعیت اجتماعی داشته باشند تبعاتی دارد، متذکر شد: ما در رسانه ملی و سیاست‌گذاری فرهنگی جمهوری اسلامی درباره افرادی که قابلیت مرجعیت اجتماعی یا سلبریتیزم داشتند هم تجربه‌های مثبت داریم و هم تجربه‌های به شدت منفی و پیچیدگی‌های رفتاری که لازم است از این تجارب برای آینده استفاده شود. نباید نسبت به افراد نجیبی که کار غیر دینی، غیر ایرانی و غیر ملی انجام نداده‌اند اما به سبب نگاه یکسان‌انگار از دست رفته‌اند سلیقه‌ای برخورد کرد.
معینی‌پور با اشاره به دیدگاه رهبر معظم انقلاب درباره مرجعیت اجتماعی سلبریتی‌ها گفت: نظر رهبر انقلاب مبنی بر اتلاق سلب مرجعیت اجتماعی از سلبریتی‌ها نیست. در جلساتی که از طرف سیما خدمت ایشان رفته بودیم فرمودند ما آدم‌هایی داریم و از بعضی افراد هم اسم بردند که برخی نجیب و برخی هم نانجیب هستند و درباره عده کمی گفتند که اینها مرجعیت اجتماعی ندارند.
وی با بیان اینکه جمهوری اسلامی باید سلبریتی‌ها را مدیریت کند و پیش‌بینی رشد فزاینده آنها را از قبل داشته باشد، اظهار داشت: ما نمی‌توانیم از سلبریتی‌ها سلب مرجعیت اجتماعی کنیم کما اینکه از روحانیت و پزشک‌ها نمی‌توانیم.
سلبریتی‌ها هر جا که باشند ضربه می‌زنند
احسان شاه قاسمی عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران که مقداری به سلبریتی‌ها بدبین است، به عنوان آخرین کارشناس این نشست، بر مراقبت از پدیده سلبریتیزم تأکید کرد و گفت: رویکرد فرهنگ شهرت مشکلاتی را از قبل به وجود می‌آورد و اصولگرایان نیز با فرهنگ شهرت مخالف هستند چون در بزنگاه‌ها سلبریتی‌ها علیه حکومت هستند و تأثیر بسیاری در انتخابات دارند.
وی با بیان اینکه سلبریتی‌ها در حوزه سبک زندگی بسیار مؤثر هستند و هر روز که می‌گذرد شاه‌کارهای جدیدی خلق می‌کنند، اما ابراز کرد: اگر سلبریتی در بزنگاه‌ها اعلام کند که این آشوب خیابانی محکوم است، جمهوری اسلامی مشکلی با او ندارد، اما مسئله ما این است که می‌گوییم فرهنگ شهرت خودبخود زیان‌بار است و نسبت به این سیاست‌ها اعتراض داریم، گرچه کسی حرف ما را نمی‌شنود.
عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران با طرح این سئوال که چرا باید به یک بلاگر نوپن پول، امکانات و رانت بدهیم که ازدواج را تبلیغ کند؟ مگر ازدواج و فرزندآوری نیاز به تبلیغ دارد؟ مگر می‌شود در آپارتمان 40 متری زندگی کنید و چهار بچه هم داشته باشید؟ گفت: امکانات را فراهم کنید همه می‌خواهند ازدواج کنند و صاحب فرزند شوند.
وی با تأکید بر اینکه سلبریتی‌ها هر جا که باشند ضربه می‌زنند و هر کسی که در سیاست صرف میلیاردها تومان پول برای آنها دخالت دارد باید پاسخ‌گو باشد، ابراز کرد: شما اگر روی افراد حسابی سرمایه‌گذاری کنید به این آسانی تغییر جهت نمی‌دهند، اما از سلبریتی‌ها که بیشتر آنها افراد باآبرویی نیستند و خود را به طور عمد بی‌آبرو می‌کنند، چطور انتظار دارید در بزنگاه‌ها بر روی اعتقادات خود باقی بمانند.
شاه قاسمی نخستین گام در مدیریت سلبریتی‌ها را پذیرش این نکته دانست که نمی‌توانیم آنها را مدیریت کنیم.
وی تصریح کرد: باید بدانیم در دنیایی زندگی می‌کنیم که نمی‌توانیم جلوی این افراد را بگیریم و باید هرکاری می‌کنیم برای کمینه کردن زیان باشد، اما مانند پروژه سواد رسانه‌ای اگر صدها و هزاران میلیارد تومان پول را صرف کنیم که آدم‌های زیادی خوردند و بردند اما هیچ سودی برای ما نداشت، امروز هم امکان‌پذیر نیست که پول‌ها را برای فرهنگ شهرت صرف کنیم.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه سلبریتی‌ها افراد بی‌هنر و بی‌استعدادی هستند، اما با ما بودند، هستند و خواهند بود و حتی بیش از امروز شاهد بروز و ظهور آنان خواهیم بود، خواستار مدیریت سلبریتی‌ها، پژوهش در زمینه شهرت، تقویت ساختار آموزش کشور، تبدیل مدرسه به جای زندگی، تقویت دروس، تقویت فرهنگ کار و تلاش، تقویت دانش‌آموزان ممتاز و نخبه و جمع شدن پردیس‌ها و بساط مدرک‌فروشی شد.
وی البته با ضبط اموال سلبریتی‌ها که در جریان ناآرامی‌های اخیر نقش داشته‌اند مخالفت کرد و آن را برای امنیت سرمایه‌گذاری در کشور بسیار خطرناک دانست و گفت: با ضبط اموال و برخورد با سلبریتی‌ها مخالف هستم. وقتی هیچ سلبریتی بازداشت نشود، پیامش این است که شما ممکن است جامعه را به اغتشاش دعوت کنید، اما سیستم بردبار است و این مورد برایش مطرح نیست.