به گزارش روابط عمومی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم علیه‌السلام، نشست علمی «طراحی و مدیریت دینی سکوهای فضای مجازی» با ارائه حجت‌الاسلام رضا سامان مدیر کارگروه مطالعات فضای مجازی پژوهشکده، 19 آذرماه در دانشکده دین و رسانه برگزار شد. وی با بیان اینکه سکوهای مجازی به عنوان یکی از رسانه‌های نوین مطرح می‌شوند که باید در خصوص ساخت، مدیریت و نحوه وجود آن بررسی صورت گیرد، اظهار داشت: باید بررسی کنیم آیا می‌توان از منظر دین به این امور پاسخ داد؟
حجت‌الاسلام سامان افزود: ورود به عرصه رسانه‌های نوین سه نوع ورود دارد که اولین آن ورود محتوایی و تولیدی است، دومین لایه سیاستگذاری و سومین لایه سکوها هستند.
این پژوهشگر شبکه‌های اجتماعی با بیان اینکه رسانه‌های تعاملی خلأ مشارکت‌گیری از مردم را پر می‌کند، اظهار داشت: این پرکردن خلأ بر اساس راهبردهای دینی نیست و با پارادایم غرب پیش می‌رود؛ پلتفرم‌ها و سکوهای بومی حرکت خوبی است، اما این سکوها را می‌توان از مناظر مختلف نگاه کرد؛ در طراحی سکوها مسأله این است که چه نوع سکوهایی و زیست بوم می‌تواند برای افق تمدن اسلامی راهگشا باشد و آیا طراحی دینی سکوها ممکن است؟
وی امکان‌سنجی سکوهای دینی را اولین مسأله عنوان کرد و در ادامه اظهار داشت: برخی مطرح می‌کنند اصل سکو که دینی نیست تا دین بتواند از آن بهره‌برداری کند، از این‌رو در یکی از مباحث با نگاه ورود دین به سکو، می‌توان آن سکو را صورت‌بندی کرد؛ پلتفرم یا سکو بستری است که در آن الگوی خاصی از تعامل شکل می‌گیرد و شأن مالکان سکو نیز پله‌ای بالاتر است که روابط تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان را تنظیم‌گری می‌کنند؛ سکوها بالاتر از یک کسب و کار بوده و می‌توانند سیاستگذاری در حد خرد انجام دهند و سود و درآمد آن هم در همین است.
حجت‌الاسلام سامان در ادامه با بیان اینکه تعاون در سکوها توسط مالکان هدایت شده است، اظهار داشت: سؤال پیش می‌آید که دین با سکوها چه نسبتی دارد که پنج پاسخ به آن داده می‌شود: 1- هیچ نسبتی ندارند. 2- دین به عنوان حل کننده امور مردم باید در حد اینکه خدمتی ارائه شود، دخالت کند 3- دین باید برای رفع آسیب‌ها خطوط قرمزی را معرفی کند 4- سطح بالاتر حضور دین در امر فناورانه که دین را بهره‌بردار می‌داند 5- علاوه بر اینکه دین بزرگ‌ترین بهره‌بردار امر فناورانه است چرخ‌دنده‌های پلتفرم را به نحو دینی چیدمان کرد. مسأله این است که چگونه می‌توان سکویی مطابق امر دینی ساخت.
وی با بیان اینکه امور فناورانه مقصدپذیر بوده و حکمرانی می‌تواند در آن دخالت کند، تصریح کرد: عمده سکوها علاوه بر اینکه محل حکمرانی بوده، وجودشان هم نسبت مستقیم با ارزش‌ها دارد؛ در طراحی حساس به ارزش اصطلاح علمی است به ارزش، می‌توان سکوهای موجود را اصلاح کرد، همانطور که دستیار صوتی گوگل سبب شده بود کودکان حرف‌های خود را دستوری بزنند، از این رو لازم شد یک «لطفا» هم موقع درخواست خود اما مدعای ما بالاتر از طراحی حساس به ارزش است. وقتی کار و رسالت سکو را از درون نگاه کنیم و متوجه شویم چه نسبتی با طراح دارد، سه عنصر ایده، ظرف و مظروف را در می‌یابیم.
این پژوهشگر حوزه فضای مجازی تصریح کرد:
1- ایده محوری پلتفرم‌ها و نسبت آن با ارزش‌ها یک مسأله است؛ 2- جامعه ای که در سکوهای مجازی شکل می‌گیرد یک سطح و یک طبقه نیستند و مانند جامعه فیزیکی امام، حزب و امت دارد و 3- ظرف و ساختارش هم شامل الگوریتم ها و نظام‌هاست.
وی انطباق روش ها و الگوهای ساخت و مدیریت سکو با موازین دینی را در این سه بعد سکوها ضروری دانست و بیان داشت: علامه طباطبایی در خصوص آیه «من ثقلت موازینه» کلمه موازین را جمع میزان و ترازو گرفته و این آیه نشان می‌دهد ترازوها و عناصر دینی را می‌توان در امور دخالت داد؛ ترازوها کاربردهای مختلفی دارند و کسی که ترازوی دینی دارد مانند ترازوی طلا است با آنکه برای کشیدن اشیاء سنگین نیست و با گرم کار می‌کند اما ارزشمند بوده و کار ارزشمندی انجام می‌دهد؛ ما نمی‌گوییم همه مسائل مستحدثه به تصریح قرآن آمده اما اصول و قواعد آن به نحوی است که تا در عصر حاضر و تا ابد مسیر سعادت را نشان می‌دهد.
حجت‌الاسلام سامان با بیان اینکه نیازهای انسان با توجه به جهان بینی دینی، متفاوت با فرهنگ غرب بوده، اضافه کرد: غربی‌ها برای کسب سود بر روی نقطه ضعف انسان مانند شهوت دست می‌گذارند و یا از طریق وهم و غضب جامعه را به سمت مصرف برده و از اشرف مخلوقات سوء‌استفاده می‌کنند؛ اگر در ایده‌محوری نیازشناسی و مسئله‌یابی با جهان‌بینی و انسان‌شناسی دینی صورت گیرد، ایده نمایشگری اینستاگرام مورد قبول واقع نخواهد شد. در امتیازدهی و رتبه بندی کاربران در سکوهای داخلی می‌توان از آموزه‌های دینی استفاده کرد و حتی برای بازخوردهایی مانند لایک ایده‌هایی دینی ارائه داد. در نظام ساختاری به مؤلفه‌های سرعت و ایجاد لذت جویی بسنده نمی‌کنیم، بلکه مسیر به نحوی دیگر ادامه پیدا می‌کند.
وی در ادامه با اشاره به معضلات تمدن غرب مانند اضطراب‌ها و افسردگی‌ها، اظهار داشت: در نگاه اسلام مرگ و میر فرهنگ‌ها قواعدی دارد و روش ائمه کفر و روش ائمه ایمان چیز دیگری است؛ مسیر ما در دین مسیر رشد و کمال است و چرخه نیاز، حمایت، اطاعت و پاداش بر پایه توحید باید از نظام طاغوت سلب شده و در نظام دینی تعریف شود. سازندگان سکو نیازی را ایجاد کرده و از طریق سکوها برطرف می‌کنند و سپس سعی می‌کنند کاربر را مطیع کنند و آن را در نظام معنایی خود بیاورند اما حداقل امر ذائقه‌سازی می‌کنند.
حجت‌الاسلام سامان در خصوص مسائل سکوهای دینی ادامه داد: در اتاق ایده‌پردازی به تک تک اجزاء دیدگاه دینی در خصوص سکوها فکر کردیم و به این نتیجه رسیدیم که لازم است به علما و متخصصین رجوع شود؛ به 90 مسأله بر اساس تقسیم‌بندی رشته‌های دینی رسیدیم و در رفت‌وبرگشت بین میدان و مبنا مسائل را پخته کردیم. مسائل با نگاه ساخت استخراج شدند که 10 مورد آن را برای پاسخ و شروع به کار انتخاب کردیم تا از طریق شرکت‌کنندگان همایش دین و فرهنگ و رسانه بحث و بررسی شده و پس از کار تحقیقاتی به طراحان ارائه شود.
1- شیوه شکل‌گیری جامعه و فرهنگ در محیط سکو چگونه است؟
مسیر ایجاد نقش ها و عضویتها، دیالکتیک تمرین و گفتگو، شکل گیری هویت ها، عمومی شدن هویت ها، شکل گیری رفتارهای اجتماعی، شکل گیری کنش ها و نهادهای اجتماعی و تحقق مرتبه فرهنگ و انتقال فرهنگ و.. در سکو چگونه است؟ چگونه نمادها، هنجارها، گروه ها، سازمان‌ها، نهادها، عقائد و آرمانها در جوامع مجازی شکل می گیرد؟
2- نسبت دیدگاه انقلاب به مردم با نوع نگاه به مردم در محصولات پلتفرمی چیست؟
این پژوهشگر فضای مجازی در طرح سؤال دوم اظهار داشت: پلتفرم‌ها در جایی ایستادند که می‌توانند مشارکت مردمی را اخذ کنند؛ در نگاه امامین انقلاب به مردم نگاه ویژه‌ای شده است؛ مردمی‌سازی پلتفرمی یک مسأله مهم است و باتوجه به نگاه مردمی خاص در اندیشه انقلاب، نسبت این نگاه به مردمی‌سازی پلتفرم چیست؟
3- نصاب تربیتی و فقهی و اجتماعی یک کاربر جهت استفاده از برودکست عمومی چیست؟
وی ادامه داد: یک کابر باید چه نصابی داشته باشد که از پخش فراگیر استفاده کند؟ در شبکه‌های اجتماعی فردی می‌تواند یک لایو میلیونی داشته باشد و سؤال پیش می‌آید که هر کس می‌تواند از پخش فراگیر بهره بگیرد؟ افراد فاقد صلاحیت می‌توانند به راحتی تریبون در این مقیاس داشته باشند؟ در حدیثی از امیرمؤمنان آمده در جامعه‌ای که مردم به علما رجوع نکنند، آن جامعه به سمت هلاکت می‌رود و این علما شامل متخصصین دنیا و آخرت می‌شود.
4- نسبت اقتصاد و طراحی چیست؟ ایرادات زیربنائی و روبنائی نظریه خلق ارزش از منظر اسلام چیست؟
5- مسیر صحیح میان تضاد رمانتیسم افراطی شبکه اجتماعی اینستاگرام و واقع‌گرایی افراطی شبکه اجتماعی بی-رئال BeReal چیست؟
حجت الاسلام سامان افزود: در اینستاگرام همه چیز دارای فیلتر و به صورت شیک است است و بی-رئال در نقطه مقابل ایده اینستاگرام شکل گرفته است به این شکل فردی فقط دو دقیقه وقت تولید محتوا دارد و از این رو ژولیده حاضر می‌شود و ادعا می‌شود که این فضا واقعی تر است؛ غرب در این افراط و تفریط ها گیر کرده است.
6- در طراحی و مدیریت سکو مسائل درونی احساس‌ها و انگیزه‌ها و مفاهیمی چون شرم، حیا، شکر، کرامت، محبت و خوف و رجا که در مهار خویشتن و کاهش خطاها و افزایش نیکی ها موثر است، چگونه قابل ملاحظه و اعمال است؟
وی اضافه کرد: اگر عنصر شرم نباشد و ناهنجاری‌ها بالا می‌رود، از این رو باید مسأله باشد که چه چیز در یک سکو و پلتفرم تولید شرم می‌کند؟
7- شرطیسازی و تقویت متناوب مثبت که در سکوها بسیار مورد استفاده واقع می‌شود چه میزان در دین مورد تایید است و مسیر صحیح آن چیست؟
یکی دیگر از مسائل شرطیسازی و تقویت متناوب مثبت مسأله است که آیا در این مورد قبول است؟ موشی را در یک گردونه می‌اندازند و تا به دنبال خوردنی بدود و در نهایت نمی‌رسد. کاربر اسکرول را بالا و پایین می‌کند و به چیزی که می‌خواهد نمی‌رسد و این در اثر اقتصاد توجه است به این معنا که صاحبان سکوها به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌کنند که کاربر وقت خود را درگیر کند.
8- با توجه به آنکه تفریح یکی از ارکان و مقومات رسانه‌های امروزی است؛ ظرفیت‌های نگاه دینی نسبت به نیاز تفریحی انسان در طراحی و اداره رسانه‌های تعاملی چیست؟ ایده‌های بازی‌وارسازی مبتنی بر این دیدگاه چیست؟
مدیر کارگروه مطالعات مجازی پژوهشکده باقر العلوم با اشاره به اینکه یکی از اوقات زندگی انسان را تفریح در بر می‌گیرد، اظهار داشت: سرگرمی یکی از پایه‌های فضای مجازی است که باید از نگاه دینی جایگاه آن مشخص شود.
9- با توجه به نگاه دین در رابطه با مشروعیت و بلکه مطلوبیت آزادی بیان با ضوابط و چارچوب خاص خود، چگونه می‌توان آزادی بیان و نیز ضوابط آن را توأمان در طراحی و مدیریت سکو پیاده کرد؟
با توجه به نگاه دین در خصوص مطلوبیت آزادی بیان، حدود این امر در سکوهای مجازی باید چگونه باشد؟ اصولی که دین برای این امر بیان ارائه کرده است بسیار کارساز است که جمع آن با آزادی بیان هر چند مشکل اما راهگشا است.
10- تاثیرات سکو در نوع مصرف محتوا و کالا و خدمات چیست؟ شیوه ذائقه‌سازی صحیح و مصرف به اندازه چگونه است؟
وی به عنوان مسأله دهم اثرگذاری پلتفرم‌ها را بر روی مصرف مردم بسیار مؤثر ارزیابی و خاطرنشان کرد: اکسپلور اینستاگرام مصرف محتوایی کاربر را مدیریت می‌کند و مشاهده‌پذیری و جذابیت را به همه ملاک‌ها ترجیح می‌دهد. مصرف به اندازه به عنوان یک مسأله در طراحی سکو قابل ملاحظه است.