عنوان  :  جوان
تاریخ چاپ  :  1386
ناشر : پژوهشكده باقرالعلوم علیه السلام
موضوع کتاب : ديني
نوع کتاب : کتابهای عمومی
كتاب حاضر كه تلخيص دو جلد از آثار استاد فلسفي در موضوع جوان است، به همّت پژوهشكده باقرالعلوم قم و به دست تواناي دكتر سوزنچي تلخيص و به سال 1386 براي اولين نوبت چاپ و منتشر شد. اين كتاب داراي پيشگفتار و 30 فصل مي باشد كه پيشگفتار كتاب حاوي 8 نكته در باب شيوۀ تلخيص و تبويب كتاب مي باشد.

1. ارزش جواني:
عناوين مطالب اين فصل عبارتند از:
سه مرحله زندگي، خصوصيّات ايام جواني، اهميت جواني، افراط و تفريط در اهتمام به جواني، توجه پيامبران به جوانان.

2. جمال جواني:
شكوفايي جمال در دورۀ جواني، فطرت جمال طلبي در انسان و پرورش آن، اهتمام اسلام به مسأله زيبايي:
- الف- زيبائي هاي طبيعي؛
- ب- توجه به زيبائي مصنوعي (تزئين و خود آرائي)؛ ميل جوانان به زيبائي مصنوعي و ضرورت ميانه روي در آن؛
- ج- زيبائي معنوي؛ توبه به زيبائي معنوي در جوان، نقش زيبائيهاي ظاهري و مصنوعي در محبوبيّت اجتماعي.

3. فرصت جواني:
معناي استفاده از فرصت، زودگذر بودن فرصت ها، ضرورت غنيمت شمردن فرصت جواني، ويژگيهاي منحصر به فرد اين دوره، تأثير اين دوره بر كلّ زندگي انسان، زودگذر بودن ايّام جواني، موانع مهمّ در استفاده از فرصت جواني:
1- افسوس بر گذشته و نگراني از آينده؛ 2- غرق شدن در تخيّلات.
وظيفه جوانان در قبال دوران جواني:
1- شناخت وضع طبيعي خود؛ 2- اغتنام فرصت جواني.

4. بلوغ و رشد:
اهميت دوران بلوغ، متمايز بودن دوره بلوغ در تعاليم و مقررّات اسلامي، تحوّلات دوران بلوغ، تحولات زيست شناختي،
تحولات روان شناختي:
عوامل انقلابي بلوغ نه تنها بر بدن، بلكه بر روان نوجوانان نيز مؤثرند؛ افكار و اخلاق آنان را دگرگون مي سازند و انقلاب عميقي در روحشان پديد مي آورند. در باطن آدمي دو نيروي عظيم وجود دارد: عقل و احساسات؛ مراد از جنبه رواني و معنوي بشر، مجموع اين دو قدرت است.

5. رشد نهائي عقل جوان:
ماهيت عقل:
مسئله روح و عقل و فكر، از مهم ترين مسائل فلسفي و رواني است و پيرامون آن پرسش هاي زيادي مطرح است؛ از جمله اين كه آيا نقش عاقله بشر، يك حقيقت مجرّد و فوق ماده است يا چيزي جز ماده نيست؟ آيا فكر كه منشأ تمام ترقيّات بشر است، زائيدۀ سلولهاي مغز انسان است يا آن كه مغز براي فكر كردن، به منزله ابزاري در اختيار روح مجرّد است؟

اختلاف نظر روحانيّون و ماديّون، دلايل نقلي و عقلي بر تجرّد عقل، نيازمندي تعقّل و تفكّر به ابزاري مادّي به نام مغز، دلايل نارسائي عقل در دوران بلوغ:
1- عدم رشد كامل ابزار مادّي تعقّل (مغز)؛
2- تستهاي هوش؛
3- اختلالات روحي و جنون جواني.
ضرورت تفكيك بلوغ جسمي از بلوغ عقلي:
- تفكيك بلوغ جنسي از بلوغ عقلي در اسلام؛
- وظايف جوانان براي پيشگيري از بحرانهاي ناشي از نارسائي عقل:
1- عاقبت انديشي؛
2-مشورت با خردمندان:
جايي كه جوانان به علّت نارسائي عقل از تشخيص نيك و بد كار خود عاجزند، بايد از افكار روش سالخوردگان عاقل استفاده كنند و از راه مشورت با خردمندان تجربه آموخته، فكر ضعيف خود را تقويت نمايند. رسول اكرم (ص) مي فرمود:

«پير سالخورده در بين قوم خود، مانند پيغمبر الهي بين امّت خود مي باشد»

6. سنجش سن تقويمي و عقلي جوان:
ارزش عقل:
گران بها ترين سرمايه اي كه خداوند به بشر ارزاني داشته گوهر فروزان عقل است.
امام باقر (ع) فرمود:

«وقتي خداوند عقل را آفريد، درباره اش فرمود: به عزّت و جلالم قسم كه هيچ موجودي را نيافريده ام كه نزد من از تو محبوب تر باشد»

در نظر اولياي گرامي اسلام، ميزان خوبي و شايستگي مردم، تنها درستكاري و صحت ظاهر عمل نيست، بلكه اخلاق خوب و اعمال پسنديده آنان را با توجه به درجه عقل و كيفيت انديشه و فكرشان بايد سنجيد.

علاج ناپذيري حماقت، آزمودن عقل و هوش:
الف- در علوم جديد؛
ب- در روايات.

تفكيك سن تقويمي از سن عقلي، درجه بندي مردم به لحاظ رشد عقلي، وظيفه جوانان در توجه به تفكيك سن تقويمي از سن عقلي.

7. رشد اكتسابي عقل جوان (الف. علم آموزي):
انواع رشد عقل، اهميت رشد اكتسابي عقل، راهكارهاي رشد اكتسابي عقل، ضرورت علم آموزي براي رشد اكتسابي عقل، اهتمام به علم آموزي نسل جوان، روش صحيح آموزش علوم، وظيفه مربيّان در شكوفا كردن عقل جوانان، وظيفه جوانان در علم آموزي:
1- پرهيز از تنبلي؛
2- مراقبت در علم آموزي.

8. رشد اكتشابي عقل جوان (ب. تجريه اندوزي):
ضرورت تجربه اندوزي:
يكي از وسائل رشد اكتسابي عقل، تجربيّاتي است كه آدمي در طول دوران زندگي، از راههاي مختلف فرا مي گيرد تا در مواقع لازم بر طبق آن ها عمل كند. كسي كه از شنيدن يك واقعه يا مشاهده حادثه اي متأثر مي شود و دربارۀ آن فكر مي كند و به رمز آن پي مي برد و نتيجه اش را به خاطر مي سپارد، با اين عمل تجربه اي اندوخته و به قدر يك تجربه، عقل خويشتن را تقويت كرده است.

ثمرات تجربه اندوزي، انواع تجربه اندوزي:
الف- دقت در حوادث ديگران و عبرت گيري از تاريخ؛ (اهتمام اسلام به عبرت از تاريخ)
ب- تجزيه و تحليل وقايع روزمرّه خود:
....بعضي از نوجوانان لايق در مدّت كوتاه زندگي خود بر اثر دقّت در مسائل حياتي، صدها تجربه آموخته و بسياري از نيك و بدها را شناخته اند. برعكس بعضي از بزرگسالان كه از عمر خود بهره عقلي نبرده اند و در مكتب آموزنده زندگي تجاربي، نياموخته اند، همچنان كودكانه فكر مي كنند و مانند اطفال سخن مي گويند.

9. احساسات جوان:
تحوّل در احساسات و تمايلات جوان، اهميّت احساسات و تمايلات جواني: احساسات تند وتمايلات پرشوري كه به طور طبيعي در دوران شباب ظهور مي كند، ناشي از قضاي حكيمانه الهي در نظام آفرينش است و قطعاً نقش مؤثري در تأمين خوشبختي و سعادت جوانان دارد.
الف- به فعليّت رساندن استعدادها؛
ب- پايه مهمي براي تربيت.

مقايسه كاركرد عقل و احساس، ضرورت تعديل احساسات و غرايز:
الف- نقش عقل در تعديل تمايلات؛
ب- نقش ايمان ديني در تعديل تمايلات.

خطر طغيان احساسات در جوانان، علل طغيان جوانان:
عوامل متعدّدي مي تواند منجر به بروز طغيان احساسات در جوانان شود:
الف- عامل بيروني؛ ب- عامل دروني.

وظايف جوانان براي تسلّط بر احساسات و تعديل تمايلات:
1- غلبه بر هواي نفس؛
2- تقويت عقل و تبعيّت از آن؛
3- تحكيم ايمان ديني:
اگر عقل جوانان از نيروي ايمان استمداد كند، اگر مذهب و خرد با هم فعاليت سعادت بخش خود را آغاز نمايند، نفس سركش رام مي شود و جوانان مي توانند احساسات و عواطف را مطيع خويش سازند و موجبات سعادت حقيقي خود را فراهم آورند.

10. تمايلات طبيعي و اكتسابي جوان:
اقسام تمايلات: طبيعي و اكتسابي، اهميت صفات اكتسابي، عوامل شكل دهي تمايلات اكتسابي:
الف- عوامل بيروني:
1. خانواده - اهميت تربيت فرزند در اسلام، وظيفه والدين: - هدايت صحيح تمايلات طبيعي؛ پرهيز از افراط و تفريط در محبت به كودك:
1-تحقير كودك (لطمه زدن به عزت نفس)؛
2- زياده روي در محبت.
2.محيط اجتماعي:
الف- ميزان نقش عوامل بيروني در تكوين شخصيت فرد؛
ب- عوامل دروني.

وظيفه جوانان:
الف- تسلط بر خود؛ ب- عدم غرور؛ ج- عدم يأس و مجاهده بيشتر:
نوجواناني كه در كودكي بد تربيت شده و در محيط فاسد پرورش يافته اند، نااميد نباشند و گمان نكنند كه نتايج شوم تربيت هاي بد، هميشه پابرجاست. اينان اگر به استعدادهاي معنوي خود واقف باشند در جواني براي نيل سعادت ابدي خويش تصميم بگيرند و براي شناخت بيماريهاي دروني خود و درمان آنها خويشتن را در اختيار تعاليم اسلام و مربيان عالم و پاك نهاد قرار دهند، مي توانند اساس تربيت هاي غلط دوران كودكي را به هم بريزند و خويشتن را از قيد آموزش هاي بد و صفات ناپسند آزاد سازند و در عوض خويشتن را به صفات حميده و خلقيّات پسنديده متخلّق سازند.

11. تعديل تمايلات جوان:
وجود تمايلات متنوع در جوان، منشأ تمايلات، تفاوت قدرت تمايلات، تضاد تمايلات، ضرورت تعديل تمايلات، دشواري تعديل تمايلات و نياز به هدايت دين، بيان يك مصداق:
غريزه جنسي:
...شهوت جنسي يكي از نيرومند ترين تمايلاتي است كه به قضاي حكيمانه الهي در بشر آفريده شده است. اگر اين خواهش سوزان در جاي خود ارضا گردد، مايۀ مطبوع ترين لذّت و باعث حفظ نوع بشر است. برعكس اگر با خودسري و لجام گسيختگي طغيان نمايد و از حدود مصلحت تجاوز كند، مفاسد عظيم و غيرقابل جبراني به بار مي آورد و مي تواند منشأ بدبختي و سقوط بشر گردد. امام علي (ع) فرموده اند:

«چه بسا لذّت پست و ناچيزي كه آدمي را از نيل به درجات عالي انساني بازداشته و سدّ راه سعادت شده است»

12. احساسات مذهبي:
فطرت الهي، شكوفائي فطرت الهي در دورۀ بلوغ، ضرورت استفاده از احساسات مذهبي براي تعديل غرايز، وظيفه جوانان در پرورش فطرت ديني خود، وظيفه والدين در پرورش فطرت ديني جوانان، نقش تقويت فطرت الهي در ضمانت اجراي اخلاق، مضرات بي اعتنايي به فطرت الهي جوانان:
در كشورهاي پيش رفته امروز، مسئله جوانان در رديف يكي از بزرگترين مشكلات اجتماعي قرار گرفته و افكار دانشمندان را به خود معطوف داشته است. به موجب آمارهاي دقيق، تعداد جرائم و جنايات جوانان در دنياي غرب هر سال بيش از سال قبل است. نسل جوان بر اثر بي ايماني و سوء تربيت به راه طغيان و عصيان گرائيده و به انواع گناهان آلوده شده است...

فصل 13: [راهكارهاي اسلام براي] تحديد غرائز
- راهكار اسلام براي تعديل غرائز:
آئين مقدس اسلام، برنامه تربيت نسل جوان را بر اساس احياي تمام تمايلات فطري و هدايت همه خواهش هاي طبيعي استوار كرده و كليه تمنيات مادي و معنوي جوانان را مورد توجه دقيق قرار داده و در ضمن تعاليم اعتقادي و عملي خود، همه آنها را باهم موزون و هم آهنگ ساخته و هريك را در جاي خود ارضا كرده است....

- شكل گيري تمايل به مذهب در سن بلوغ، - روش اسلام براي استفاده صحيح از گرايش مذهبي جوانان:
الف) ارائه تعاليم صحيح؛
ب) ارائه برنامه جامعي براي پرورش گرايش هاي مذهبي:
1- دعوت به ايمان به خداوند؛
2- تقويت وابستگي عاطفي به خدا؛
3- تشويق به پيروي عملي از پيامبر؛
4- واداشتن به انجام عبادات.
- جمع بندي راهكار اسلام، - مشكلات دنياي جديد به خاطر بي توجهي به گرايش مذهبي جوانان؛
- جمع بندي بحث:
نتيجه بحث آن كه اسلام در راه تربيت صحيح نسل جوان، به معرفت فطري و وجدان اخلاقي و احساسات مذهبي نوجوانان، كه خواهش باطني و نداي فطري آن هاست، تكيه كرده است...

فصل 14: تشخص طلبي (ميل به احراز استقلال و شخصيت در دوره بلوغ)

- ضرورت احراز استقلال و شخصيت براي جوان:
لازم است تمايل استقلال و شخصيت نوجوانان به درستي ارضا شود و بايد اين دو خواهش فطري جامه عمل بپوشند. زيرا بر اثر بلوغ، دو مسوليت بزرگ به عهده نوجوانان گذارده مي شود. يكي مؤاخذه از آنان در اعمال فردي و ديگري قبول عضويت اجتماعي.
احراز استقلال، مصحح مسئوليت فردي نوجوانان است و به دست آوردن شخصيت شرط عضويت آنان در امور اجتماعي است....
- خطرات احراز استقلال و شخصيت، - برخي تمايلات موثر بر احراز استقلال شخصيت:
1- تفوق طلبي؛
2- حس تقليد.
- نتيجه اين دو تمايل در ابراز شخصيت جوان، - راهكارهاي صحيح احراز شخصيت:
1- عدم پيروي از بدكاران؛
2- توجه به تفاوت هاي انسان ها؛
3- غلبه بر تمايلات نفساني.
- حب ذات و عادات اجتماعي، مانعي براي غلبه بر تمايلات نفساني:
بدبختانه، غريزه حب ذات، كه در نهاد تمام افراد بشر وجود دارد، حجاب تاريكي است كه اغلب، آدمي را از واقع بيني باز مي دارد. به همين جهت، هوي پرستان، تمايلات نارواي خويش را روا مي پندارند و به قبح و ناپاكي آن ها متوجه نمي شوند. گاهي روش هاي غلط اجتماعي مانند بي عفتي، ميگساري، قماربازي و... كه كم و بيش در ملت ها وجود داشته و دارد، باعث گمراهي مي شوند و در نظر مردم، تمايلات ناروا را روا جلوه مي دهند...

فصل 15: احترام به شخصيت جوان (نقش خانواده در شكل گيري شخصيت جوان)

- تمايل نوجوان به احراز شخصيت و مورد احترام واقع شدن، - ضرورت آگاهي والدين از تحولات رواني نوجواني، - ضرورت تكريم نوجوانان، - برخي از ثمرات احترام به شخصيت جوان:
1- حصول صلاحيت زندگي اجتماعي؛
2- پذيرش نظرات والدين؛
3- تربيت صحيح و جلوگيري از انحراف اخلاقي.
- برخي از روش هاي تربيتي براي حفظ شخصيت نوجوان:
1- همدلي توأم با خيرخواهي؛
2- سخن استدلالي؛
3- انتقاد ملايم.
- وظيفه جوانان در قبال خانواده:
1- احترام هميشگي به والدين؛
2- مشورت كردن با والدين.

فصل 16: جوان و احراز شخصيت (عوامل شكل گيري شخصيت جوان)

- معناي شخصيت: شخصيت در نظر روان شناسان عبارت از وحدت مخصوصي است كه از مجموعه صفات طبيعي و اكتسابي نسبتاً ثابت هر فردي به وجود مي آيد و او را در سازش هاي عمومي و برخوردهاي اجتماعي، از ساير افراد متمايز مي سازد. چنان كه واضح است دو نكته اساسي در شخصيت، يكي مجموعه صفات طبيعي و اكتسابي مخصوص هر فرد و ديگري مسئله سازگاري اجتماعي است.
- عوامل شكل گيري شخصيت (منشأ شخصيت):
1- عوامل طبيعي؛
2- عوامل اكتسابي:
الف) محيط بيروني؛ ذكر برخي مصاديق:
1- روش حكومت ها؛
2- وضع اقتصادي خانواده؛
3- اخلاق والدين و مربيان و افراد اجتماع.
ب) عوامل دروني:
تاثيرگذاري عوامل بيروني بر شكل گيري شخصيت به معناي نفي اراده خود جوان براي ساختن شخصيت خود نيست...

فصل 17: رشد شخصيت جوان (عوامل دروني شكل گيري شخصيت)

- رشد شخصيت:
شخصيت اجتماعي و صفات اخلاقي فرزندان، مانند اعضاي بدن آنها، از روزهاي اول ولادت پيوسته در مسير رشد و تكامل است. هر يك از عوامل طبيعي و شرايط تربيتي، سهمي در رشد شخصيت كودكان دارد و تدريجاً خلق و خوي آنان را پي ريزي مي كند. وظيفه والدين و مربيان است كه همواره ناظر كودكان باشند و آنان را به نحوي شايسته پرورش دهند. جوانان و بزرگسالان نيز بايدخود شخصاً مراقب خلق و خوي خويش باشند.
- دوره اول: تولد تا سه سالگي؛
- دوره دوم: 3 تا 11 سالگي؛
- دوره سوم: 12 تا 15 سالگي (بلوغ).
- تكوين مفهوم ارزش ها در دوره بلوغ، - ضرورت توجه جوان به سه ارزش:
1- ارزش ايام عمر؛
2- ارزش هاي زندگي؛
3- ارزش هاي اخلاقي.
- برخي از ارزش هاي مهم در رشد شخصيت:
1- خودپرستي؛
2- عشق به مسائل سياسي:
جوانان با كنجكاوي و دقت فراوان اخبار سياسي را در جرايد مي خوانند و به سخنان سياستمداران، گوش مي دهند. درباره مطالب سياسي بسيار فكر مي كنند، آنها را تجزيه و تحليل مي نمايند و پيرامون هر يك به بحث و انتقاد مي پردازند. مسائل سياسي در نظر جوانان به قدري مطبوع و مهم و پرهيجان است كه در بعضي از مواقع چنان افكار آنان را در اختيار خود مي گيرد كه گويي كارهاي عادي يا برنامه هاي تحصيلي و ساير وظايف ضروري خود را فراموش كرده اند....

فصل 18: نقش محيط در ساختن شخصيت جوان

- نيازمندي انسان به زندگي اجتماعي:
بشر بايد همواره در جامعه زيست كند و براي دست يافتن به ضروريات زندگي و حفظ حيات فردي و به فعليت آوردن استعدادهاي دروني خويش به اشتراك مساعي افراد نوع خود احتياج دارد. نياز قطعي بشر به حمايت ديگران و لزوم همكاري با اين و آن ايجاب مي كند كه هر فردي داراي خلق و خوي اجتماعي باشد...
- ضرورت تربيت براي زندگي اجتماعي، - نقش محيط اجتماعي در شكل گيري خلقيات انسان، - نحوه انتقال خلقيات اجتماعي، - قدرت تأثير محيط اجتماعي بر شكل گيري شخصيت، - قوانين اسلامي در ممنوعيت زندگي در جامعه شرك و گناه، - نقش تحولات اجتماعي در تزلزل شخصيت و تحول در آداب، - ذكر نمونه، - ثبات سنن و تحول پذيري آداب،
- برخي از عوارض متحول دانستن سنن در تمدن جديد:
با كمال تأسف، در دنياي كنوني، بسياري از سنن اخلاقي و انساني مورد بي اعتنايي قرار گرفته و پاره اي از آنها، مانند آداب و رسوم كهنه و متروك، به دست فراموش سپرده شده است. دلبستگي مردم به خداوند ضعيف شده و پاكي و تقوي، كه اساس سعادت آدمي است، رنگ باخته است. پيشرفت هاي روز افزون علوم طبيعي، بشر را چنان مغرور كرده كه به نداي پيامبران الهي بي اعتنا شده و بشر چنان در شئون مادي غوطه ور شده كه جنبه معنوي و انساني خود را به كلي از ياد برده است. در نظر جامعه امروز، تنها بهتر زيستن و بيشتر لذت بردن و غرايز نفساني را هرچه زيادتر ارضا كردن، هدف عالي زندگي شناخته شده است...

فصل 19: شخصيت عادي و انقلابي جوان(مقاومت در برابر عوامل بيروني شكل دهنده به شخصيت)

ميل اظهار وجود و اثبات شخصيت براي نوبالغان و جوانان يكي از طبيعي ترين حالات رواني آنهاست كه به قضاي حكيمانه الهي در نهادشان آفريده شده است. نسل جوان حاضر نيست بدون قيد و شرط از تمام روش بزرگ سالان پيروي كند و بي چون و چرا كليه صفات شخصيت خود را با آنان هم آهنگ سازد، بلكه بر عكس، همواره يك نوع تضاد بين نسل جوان و نسل كهن وجود داشته و دارد و در بعضي از مواقع آن مخالفت ها منجر به طغيان نسل جوان گشته است.
- علل سرپيجي جوان در برابر بزرگسالان:
1- تجدد خواهي جوان؛
2- استقلال طلبي و مخالفت با تقليد؛
3- تخيل گرائي.
- طبقه بندي جوانان از جهت راه هاي احراز شخصيت:
1- وضع عادي؛
2- وضع انقلابي.
- علل مخالفت جوانان انقلابي با رسوم اجتماعي:
الف) براثر سوء تربيت (عدم درك صحيح واقعيت)؛
ب) بر اثر نبوغ عقلي (درك بسيار عميق واقعيت):
گروهي از جوانان انقلابي كساني هستند كه بر اثر نبوغ ذاتي و فروغ عقلي خود، از روش هاي ناصحيح اجتماعي سرباز مي زنند و در كمال واقع بيني، با آداب و سنن ناپسند جامعه مخالفت مي كنند. اين گروه ممتاز نه تنها از اعمال نادرست ديگران پيروي نمي كنند، بلكه مي كوشند تا مسير جامعه را نيز تغيير دهند و محيط تازه اي بر وفق افكار خود به وجود آورند.

فصل 20- اسلام و برنامه جوانان
- نقش دوره جواني در دوره هاي بعدي زندگي:
بدون ترديد، تربيت هاي دوران طفوليت، از پايه هاي اساسي شخصيت آدمي در سنين جواني است. كودكاني كه در خانواده به خوبي پرورش يافته اند، در جواني، خيلي زود به كسب شخصيت نائل مي شوند. نه تنها كيفيت تربيت ايام كودكي، در تكوين شخصيت دوران جواني موثر است، بلكه رفتار پسنديده و ناپسند دوران جواني نيز اثر عميقي در شخصيت اجتماعي ايام ميانسالي و پيري دارد....
- نياز جوان به يك برنامه جامع،
- ضرورت شناخت اسلام به عنوان يك برنامه،
- ضرورت تحصيل علم در جواني:
1- تحصيل توأمان علوم دين و دنيا؛
2- ضرورت پرهيز از جدل مراء (كنترل عزيزه تفوق طلبي در علم)؛
- چرا انسان اگر حتي حق با او باشد، بهتر است جدل را ترك كند؛
3- كنترل غريزه كنجكاوي.
- جمع بندي: دوران جواني هر انساني، پرارج ترين ايام زندگي اوست. جواني، دوران آموزش و پرورش، سازندگي جسم و جان، و فرا گرفتن صفات شخصيت است. جوانان در اين دوره، قسمت اعظم سرنوشت خود را تعيين مي كنند. لذا چشم انداز جوانان نبايد تنها محيط محدود جواني باشد. بلكه بايد با توجه به حال، آينده را نيز ببينند و به فكر پيري باشند. رسول اكرم (ص) فرموده است:

«بنده الهي بايد از دنيا براي آخرت خويش، از حيات براي مرگ خود، و از جواني براي پيري خويشتن ذخايري بيندوزد»

فصل 21. نقش صفات مذموم در شكست شخصيت اجتماعي (ترس)
- مسئله ترس: بدون ترديد، صفات ناپسند اخلاقي در شكست شخصيت اجتماعي نسل جوان نقش مؤثري دارند. ممكن است يك خُلق مذموم، مانند خودپسندي يا تكبر يا ترس و عدم اعتماد به نفس، جوان را مطرود جامعه سازد و او را از احراز شخصيت باز دارد...
- ريشه ترس:
الف) طبيعي؛
ب) اكتسابي.
- تاثير منفي ترس در شكل گيري شخصيت،
- انواع ترس:
الف) ترس هاي بي جا؛
ب) ترس هاي نابجا.
- نمونه: ترس از فال بد.
- عوامل ترس در جوانان:
الف) نقص عضو – راهكار؛
ب) تربيت نادرست:
1- تنبيه افراطي؛
2- مهرورزي افراطي، راهكار.
ج) تجربه عدم موفقيت.
- راهكار: اين ترس را نيز مي توان با محاسبه صحيح و استفاده از افكار مردان شايسته، برطرف نمود و موجبات موفقيت را فراهم آورد...

فصل 22. جوان و آزادي
- اهميت آزادي:
آزادي از بزرگترين نعمت هاي زندگي و از سرمايه هاي سعادت مادي و معنوي انسان است. در شرايط آزاد، عقل مي تواند به درستي فكر كند و بشر قادر است استعدادهاي مادي و معنوي خويش را به فعليّت بياورد و تمام خواهش هاي غريزي و تمايلات طبيعي با اندازه گيري صحيح ارضا شوند و زندگي را مطبوع و دلپذير سازند.
- تفاوت آزادي با لابالي گري،
- ميل به آزادي در دوره جواني،
- توجه به محدود كننده هاي آزادي:
1- موانع طبيعي؛
2- تضاد بين خود غرائز؛
3- قوانين اجتماعي،
- چرايي وضع قوانين اجتماعي،
- اهميت و ضرورت حكومت.
4- نيل به مكارم اخلاق.
جمع بندي: نتيجه بحث آن كه نسل جوان، گرچه به طبع جواني خواهان آزادي افراطي است، ولي موانع طبيعي، تضاد غرايز، مقررات اجتماعي و تعالي روان، عواملي هستند كه آزادي ما را محدود مي نمايند. جوانان به ضرورت عقلي و ديني موظف اند از آزادي تند و بي حساب چشم بپوشند، غرايز و خواهش هاي نفساني خويش را تعديل كنند و هر يك را در جاي خود و در حدود عقل و مصلحت اعمال نمايند تا در زندگي كامياب شوند و به خوشبختي و سعادت انساني نايل گردند.
فصل23. جوان و تضادّ وجدان و غريزه
- نيروي وجدان در انسان: در نهاد هر انساني به قضاي حكيمانه خداوند، نيرويي آفريده شده كه بدون مربي، خوي نيك و بد را تشخيص مي دهد. قرآن شريف از آن نيرو به الهام الهي و هدايت پروردگار تعبير نموده است.

«وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَيهَا»

«قسم به جان بشر و آن خدايي كه او را موزون و متناسب آفريده و نيك و بدش را به وي الهام كرده است»

روان شناسان، اين نيروي فطري را به نام وجدان اخلاقي خوانده اند و درباره تأثير عميق آن در روان بشر، مبسوطاً بحث كرده اند.
- تفاوت هاي وجدان و عقل،
- ضرورت توجه به نداي وجدان،
- شكوفايي وجدان قبل از غرايز در دوران بلوغ،
- اهميت وجود مربي براي كمك به وجدان،
- بي اعتنايي به وجدان در دنياي جديد،
- چرايي بي توجهي برخي جوانان به نداي وجدان:
1- سوء تربيت در دوره كودكي؛
2- فساد محيط اجتماعي؛
3- شدت غرائز.
- وجود تعارض بين خود غرائز،
- وظايف جوانان در قبال غريزه و وجدان:
1- مهار غرايز با ايمان و عقل و وجدان؛
2- صلابت در تبعيت از وجدان: وقتي كه جوان با ناسازگاري غريزه و وجدان مواجه مي شود، در اتخاذ تصميم، ترديد به خود راه ندهد و به گناه فكر نكند، بلكه از همان لحظه اول، از وجدان اخلاقي پيروي كند و در كمال صراحت و قاطعيت، تمايل غير مشروع غريزي خويش را سركوب نمايد. چه آن كه فكر كردن پيرامون گناه، تدريجاً آدمي را جري و جسور مي كند و به راه ناپاكي و گناه سوق مي دهد. اميرالمؤمنين (ع) فرموده است:

«كسي كه در انديشه گناه باشد و پيرامون آن بسيار فكر كند، سرانجام همان انديشه هاي پليد، او را به ارتكاب گناه مي خواند و آلوده اش مي سازد»

فصل 24. جوان و عزت نفس
- تاثير عزت نفس در شخصيت جوان:
خواهش عزت نفس و شرافت، يكي از تمايلات عاليه انساني است كه در نهاد آدميان ريشه فطري دارد. مردم به طور فطري به شرافت و عزت نفس متمايل اند و از فرومايگي متفرند. خواهش عزت نفس مانند ساير تمايلات طبيعي، به طور استعداد در نهاد فرزندان بشر نهفته است و به موازات رشد و نموشان آن تمايل نيز تدريجاً شكفته مي شود...
- اهميت عزت نفس
- ضرورت حفظ عزت نفس در محيط هاي مختلف:
1- خانواده؛
2- آموزشگاه؛
3- جامعه؛
- راهكارهاي اسلام براي تقويت عزت نفس در انسان ها:
1- در مسأله پرستش؛
2- در مسأله حكومت؛
3- در مسأله رفاقت؛
4- در مسأله ثروت.
- مزاياي عزت نفس در جواني: خواهش عزت، كه در ايام جواني به شكفتگي كامل مي رسد، يكي از اركان اساسي سعادت بشر است. امام علي (ع) فرموده:
«ارزش شخصيت هر فردي وابسته به روشي است كه اتخاذ مي كند. اگر نفس خود را از پستي و دنائت بر كنار نگاه داشت، به مقام رفيع انساني نايل مي شود و اگر عزت و حيثيت معنوي خويش را ترك گفت، به پستي و ذلت مي گرايد...

فصل 25. نياز انسان به دوستي
- اهميت دوست: آدمي در تمام زندگي، همواره نيازمند دوستي ديگران مي باشد و از تنهائي و نداشتن هم صحبت مناسب رنجيده مي شود. دوستان نه تنها باهم انس مي گيرند و با مصاحبت، موجبات شادماني يكديگر را فراهم مي سازند، بلكه هر دوستي، به ميزان درجه رفاقت در امور مادي و معنوي رفيق خود نفوذ مي كند و هر يك روي عقايد و اخلاق ديگري اثر مي گذارد. رسول اكرم (ص) فرموده است:
«روش آدمي بر طبق مذهب و سيره دوست صميمي و دلبندش خواهد بود...
- اهميت دوست در دوره جواني،
- نوع نياز جوانان به مربيان در مسأله دوستي،
- تفاوت هاي دوستي هاي جوانان با دوستي هاي كودكان و بزرگسالان:
1- انگيزه هاي دوستي؛
2- نحوه انتخاب دوست؛
3- تعصب دوستي؛
4- حدود دوستي؛
5- نحوه ترك دوستي؛
6- محدوده دوست يابي.
- نمونه هائي از دوستان نامناسب در احاديث:
1- رفيق احمق؛
2- رفيق گنهگار و مضرات وي:
الف) آلوده كردن شخص به گناه ؛
ب) بدنام كردن شخص؛
ج) ضررهاي وي هنگام جدايي.
3- رفيق متملق.
خاتمه: حديثي درباره اوصاف دوست خوب: امام صادق (ع) فرموده است:

«دوستي و رفاقت حدودي دارد. كسي كه واجد تمام آن حدود نيست، او دوست كامل نيست و آن كسي كه داراي هيچ يك از آن حدود نيست. اساساً دوست نيست.
اول: آن كه ظاهر و باطن رفيقت نسبت به تو يكسان باشد.
دوم: آنكه زيبايي و آبروي تو را جمال خود ببيند و نازيبايي تو را نازيبايي خود بداند.
سوم: دست يافتن به مال يا رسيدن به مقام، روش دوستانه او را نسبت به تو تغيير ندهد.
چهارم: در زمينه رفاقت، از آن چه و هر چه در اختيار دارد، نسبت به تو مضايقه ننمايد.
پنجم: تو را در موقع آلام و مصائب ترك نگويد»

فصل 26. جوان و انتخاب شغل
- اهميت شغل: مسئله انتخاب شغل و به دست آوردن كار، يكي از مهمترين مسائل نسل جوان است. فرزندان بشر موقعي كه به دوران جواني قدم مي گذارند، مايلند، كاري به دست آورند و زندگي خويش را از درآمد شخصي تأمين نمايند و شايستگي خود را ثابت كنند و شخصيت خويش را در جامعه مستقر سازند.
الف) براي امرار معاش؛
ب) براي عزت نفس.
- تاثير شغل در شخصيت آدمي،
- عوامل موفقيت در انتخاب شغل:
1. تناسب با قابليت هاي طبيعي؛
2. علاقه داشتن به شغل مربوطه؛
3. كسب شايستگي هاي لازم براي شغل مربوطه:
الف) كسب معلومات؛
ب) شايستگي اخلاقي.
- اشاره اي به برخي مشكلات دنياي جديد براي اشتغال جوانان:
امروزه مشكل جوانان در اشتغال، تنها تشخيص استعداد و آموختن فنون عملي نيست، بلكه پس از فراغت از تحصيل و فرا گرفتن تجربيات لازم، گاه با موانع تازه اي مواجه مي شوند. مثلاً اغلب مشاهده مي كنند براي اشتغال به كاري كه مربوط به رشته آنهاست، جاي خالي وجود ندارد، از اين وضع سخت ناراحت مي شوند. مدتي بايد مجاهده كنند و رفت و آمد نمايند تا مگر اين مشكل حل شود...

فصل 27. جوان و دنياي ماشين
- عقل؛ عامل اصلي تحولات زندگي: بشر مانند ساير موجودات زنده پديده اي است در طبيعت كه به اراده حكيمانه خداوند بزرگ آفريده شده است. چيزي كه بشر را از تمام موجودات زنده جدا كرده و او را لايق كمال نامحدود ساخته، نيروهاي خلاق عقل انساني است. تمام موجودات زنده كره زمين، در پرتو قوانين محكم نظام آفرينش زندگي مي كنند و براي ادامه حيات خويش از منابع طبيعي استفاده مي نمايند، با اين تفاوت كه انطباق گياه و حيوان با قوانين خلقت و بهره برداري آنها از منابع خلقت، در چهارچوبه هدايت تكويني خداوند است؛ ولي انسان بر اثر دارا بودن عقل، آزادي عمل دارد و مي تواند خويشتن را با قوانين مختلف نظام آفرينش منطبق كنند...
- دوره هاي اصلي حيات بشر:
1- دوره كشاورزي؛
2- دوره صنعتي.
- برخي از اثرات مهم دوره صنعتي:
1- گسترش دانش؛
2- غرور علمي و نفي ايمان و اخلاق؛
- وظيفه جوانان در اين موضوع،
3- ماشيني شدن كارها و سركوبي قدرت خلاقه عقل.
- وظيفه جوانان در اين موضوع: جواني كه در يكي از موسسات بزرگ صنعتي اشتغال دارد و كار روزانه اش مانند يك چرخ يا تسمه، تنها تكرار يك عمل سطحي است، براي آن كه خِرَدش ضعيف نشود و ذوق و ابتكارش از كار نايستد، بايد حتماً در ساعات فراغت قسمتي از وقت خود را به مطالعات علمي و ذوقي اختصاص دهد و يا در مجالس مردان فهم و فضل شركت كند و نيروهاي معنوي خويش را به كار اندازد و سرمايه گران قدر عقل و هوش را در نهاد خود زنده نگاه دارد...

فصل 28. ضرورت تفريح
- اهميت تفريح: تفريح و سرگرمي در زندگي بشر يك ضرورت حياتي است كه در طفوليت به صورت بازي ها كودكانه انجام مي شود و در بزرگسالي، به اعتبار تفاوت تربيت هايي خانوادگي و شرايط محيط اجتماعي، به شكل هاي مختلفي تحقق مي پذيرد. كارهاي تفريحي ارزش اقتصادي ندارند، ولي روي فعاليت هاي اقتصادي و وظايف اجتماعي اثر بسيار مفيد مي گذارند. به وسيله تفريح، نياز جسم و جان برآورده مي شود و لذتش مايه آرامش خاطر مي گردد....
- توجه اسلام به تفريح،
- نقش دنياي صنعتي در افزايش زمان براي تفريح،
- خطرات افزايش ساعات فراغت در دنياي صنعتي،
- ضرورت تعديل غريزه تفريح،
- چگونگي تعديل غريزه تفريح در اسلام،
- برخي تفريحات سالم و مباح در اسلام:
1- مسافرت؛
2- ورزش.
- ورزش نماها: بدبختانه پاره اي از اعمال وحشيانه به نام ورزش و تفريح و سرگرمي در جهان متمدن امروز معمول گشته است. مثلاً مشت زني كه يك عمل خشن و بي رحمانه است و در آدمي خوي درندگي را بيدار مي كند، از كارهايي است كه مورد تشويق دنياي كنوني قرار گرفته و براي آن مسابقات مهم تشكيل مي شود و به برنده مسابقه جايزه بزرگ مي دهند....


فصل 29. جوان و ديگر دوستي (تفريحات تعالي بخش)
- استفاده از اوقات فراغت در مسير لذايذ معنوي: پيامبران خدا با تعاليم خود، لذايذ مردم را گسترش دادند و آن را از انحصار شهوات حيواني خارج ساختند. نيروي درك باطنشان را تقويت كردند و به آنان فهماندند كه انسان با ايمان مي تواند به موازات كاميابي هاي مادي، از لذايذ معنوي نيز برخوردار باشد. امام باقر (ع) فرموده است:

«انس مطبوع و لذت بخش مردان با ايمان در سه چيز است: بهره مندي از زنان و شركت در بزم دوستان و برادران و خلوت كردن با خداوند در نماز شب»...

- جايگاه ديگر دوستي در تمايلات بشر،
- ضرورت ديگر دوستي در اسلام،
- ضرورت ديگر دوستي در دنياي كنوني،
- ضرورت تقويت ديگر دوستي در جوانان،
- استفاده از اوقات فراغت براي ارضاي تمايل ديگر دوستي: قسمتي از وقت مردم در شبانه روز به كسب و كار و انجام وظايف روزانه مي گذرد و قسمت ديگر در خواب و استراحت براي تجديد قوا صرف مي شود. قسمت سوم، ساعات فراغت است كه در آن نه مسئوليت شغلي دارند و نه احتياج به استراحت. آدمي مي تواند ساعات فراغت خود را تقسيم كند. قسمتي را به جلب لذايذ مشروع مادي اختصاص دهد و قسمت ديگر را براي نيل به لذايذ روحاني و ارضاي تمايل ديگر دوستي مصروف دارد و جنبه انساني خود را احياء نمايد؛ خصوصاً كه محرك آنها در قسمت اول و دوم غريزه خود دوستي است...

فصل 30. جوان و تفريحات زيان بخش
- ضرورت پرهيز از تفريحات مضر: يكي از تمايلات غريزي بشر كه بايد حتماً تحت مراقبت كامل صحيح قرار گيرد، تمايل به تفريح است. بشر براي رفع خستگي اعمال روزانه به پناه تفريح مي رود و اوقات فراغت خود را با كارهاي مسرّت بخش مي گذارند، و كسي كه در اين مواقع حساس، به دلخواه خود دنياي لذت طلبي مي رود و در راه ارضاي غريزه تفريح، بي قيد و شرط از هواي نفس خويش پيروي مي نمايد. سرانجام به عوارض نامطلوب مواجه گشته و احياناً به مصائب و آلام غير قابل جبران دچار خواهد شد.
- راهكار آلوده شدن به تفريحات مضر،
- بررسي برخي مضرات شراب خواري و قمار بازي:
1- ايجاد دشمني؛
2- دريدن پرده شرم و حياء؛
3- تيرگي عقل.
- برخي زيان هاي اختصاصي شراب:
1- عوارض در فرزندان؛
2- عوارض جسماني؛
3- زبوني شخصيت.
- مواد مخدر: يكي ديگر از تفريحات مضرّ و زيان بخش كه بدبختانه در بسياري از ممالك جهان مخصوصاً كشورهاي پيشرفته غرب نفوذ كرد و نسل جوان را آلوده نموده، استفاده از مواد مخدر است. بشر به طور طبيعي مايل به جلب لذائذ و مشتهيات نفساني است. مواد مخدر كه خود يكي از نيرومندترين وسايل كاميابي و لذت است قهراً مورد علاقه لذت طلبان قرار مي گيرد، غافل از آنكه اين مواد لذت بخش، عوارض بسيار خطرناكي در پي دارد...