عنوان : اخلاق
تاریخ چاپ : 1386
ناشر : پژوهشكده باقرالعلوم علیه السلام
موضوع کتاب : مذهبي
نوع کتاب : کتابهای عمومی
كتاب حاضر كه توسط دكتر حسين سوزنچي تلخيص شده از مجموعه گفتارهاي فلسفي است و به همّت پژوهشكده باقرالعلوم (ع) قم براي اولين نوبت در تيراژ 3000 نسخه به سال 1386 چاپ و منتشر شد.
اين كتاب داراي پيش گفتار و بيست سر فصل جداگانه است كه ضمن آنها به اهم مسائل اخلاقي از ديدگاه اسلام پرداخته است.
نويسنده محترم در پيش گفتار كتاب، هفت نكته را در معرفي و شيوۀ نگارش و تلخيص كتاب آورده است.

فصل1: اخلاق و آراي دانشمندان
ريز موضوعات اين فصل عبارتند از:
- معناي خلق و اخلاق؛
- تقابل اخلاق گرايان و لذت گرايان؛
- نقد لذّت گرائي:
1- عدم تشخيص صحيح آزادي؛
2- ستايش ها و نكوهش ها.
- اهميت اخلاق در اسلام:
امام علي (ع) فرمود:
«سر آمد تمامي وظايف براي افراد با ايمان اين است كه خود را به اخلاق پسنديده متخلّق سازند و خويشتن را به زيور راست گوئي بيارايند»

- اهميت علم اخلاق؛
نقد و بررسي ديدگاههاي دانشمندان مختلف دربارۀ راهكار اخلاقي زيستن:

1-عالم بودن (سقراط): سقراط معتقد بود كه منشأ اخلاق حميده دانش و بينش است و انحرافهاي اخلاقي معلول جهل است.
نقد: الف- نياز به ضمانت اجرا؛
ب- سوء استفاده از علم.

2- پيروي از عقل (ارسطو): به نظر ارسطو انساني كه مي خواهد به فضايل اخلاقي و سجاياي انساني نايل گردد، بايد از دستور خرد اطاعت نمايد، و فلسفه شناس باشد، از افراط و تفريط بپرهيزد، و فعاليتهاي نفساني خويش را با موافقت عقل انجام دهد.
نقد: نياز به ضمانت اجرا: علي (ع) فرموده:
«چه بسا عقلي كه در برابر فرمان روايي هواي نفس، اسير و مقهور است»

2-قانون مداري (هگل): هگل اخلاق را پيروي و اطاعت از قوانين مي داند.
نقد: تفاوت قوانين اجتماعي و فضايل اخلاقي: فضايل اخلاقي و سجاياي انساني عاليتر از آن چيزي است كه هگل تصور كرده است....در اسلام عمل به قوانين ومقررات اجتماعي دين، غير از تخلّق به فضايل اخلاقي و سجاياي انساني است. با اجراي قوانين اجتماعي، حقوق و حدود ديگران رعايت مي شود و با اعمال كرايم اخلاق، آدمي به تعالي نايل مي گردد.

4-هماهنگي با جامعه (نسبي گرايان)؛
نقد: تفكيك آداب از اخلاق.

5- كرامت نفس (اسلام): علي (ع) فرموده است:

«انسان كريم النفس و بزرگوار، مكارم اعمال را دين انساني خود تلقي مي كند و خويشتن را به اداي آن موظّف مي شناسد»

فصل 2- اخلاق بشري و الهي

مراحل حيات آدمي:
-مرحله اول يا حيات حيواني؛
-مرحله دوم يا حيات اجتماعي؛
-مرحله سوم يا حيات انساني.
دسته بندي انسانها بر اساس سه مرحله فوق:
1-لذت پرستان؛
2-پيروان اخلاق اجتماعي؛
3-طالبان فضايل انساني:
- تفكيك اخلاق اجتماعي و اخلاق انساني (محاسن و مكارم) در اسلام؛
-ارجحيت مكارم اخلاق بر محاسن اخلاق؛
نكته: تفاوت كرامت با ميدان دادن به تنبلي و گناه:
امام علي (ع) مي فرمايد:

«فرزند عزيزم، بپرهيز از اينكه بزرگواري خود را نابجا اعمال نمايي و كرامت نفس را در مورد افراد نااهل به كار اندازي»

فصل 3- اخلاق بر اساس سودجويي با ايمان
-نيازمندي اعمال اخلاقي به نيّت و هدف؛
-تفكيك يا پيوستگي نيت و هدف؛
-ديدگاه اسلام دربارۀ پيوستگي نيت و عمل؛
-طبقه بندي انسان ها بر اساس نيت:
1- لذت جويي؛ 2- سود جويي؛ 3- خداجويي.
نتيجه: اخلاق انتفاعي مبتني بر جذب منافع مادّي و ارضاي غريزه خودخواهي است و اخلاق ايماني متكي بر جلب رضايت الهي و اداي تكاليف ديني است. اخلاق انتفاعي مردم را خوشبخت و سعادتمند نمي كند. زيرا قادر نيست آنان را در مواقع طغيان غرايز و شهوات، از گناه بازدارد. ولي اخلاق ايماني مايه سلامت و سعادت فرد و اجتماع است. زيرا نيروي ايمان، غرايز سركش را مهار مي كند و مردم را از حيات انساني و سلامت اخلاق برخوردار مي سازد.

فصل 4- اخلاق طبيعي و نظريه تكامل (اخلاق طبيعي و نقد آن)
-نظريه اخلاق طبيعي (اخلاق منهاي مذهب)؛
-مشكل اصل اين نظريه، عدم ضمانت اجرا:
1-از جهت تكيه بر وجدان اخلاقي:
الف- عدم پذيرش وجدان اخلاقي از سوي بسياري از ماديون؛
ب- ضعف وجدان در هنگام طغيان غرائز.
2-از حيث تكيه بر غرايز اجتماعي:
الف- تكيه غرايز اجتماعي بر غرايز فردي؛
ب- ورود اشكالات قبلي؛
ج- عدم موفقيت عملي پيروان اين ديدگاه.

فصل 5- تشخيص بيماري هاي اخلاقي
-مقايسه مرض روحي و مرض جسمي؛
-ضرورت توجّه به بيماري هاي روحي علاوه بر بيماري هاي جسمي؛
-راه هاي تشخيص بيماري هاي اخلاقي:
1-مراجعه به عالم اخلاق؛
2- انتخاب دوست شايسته؛
3- استفاده از گفته هاي دشمن؛
4- توجه به قضاوت مردم.
-ضرورت عدم توجه به قضاوت برخي گروهها.

فصل 6- پيشگيري و درمان

-ضرورت پيشگيري و درمان امراض اخلاقي:
الف- پيشگيري از امراض اخلاقي:
1- ضرورت شروع ار دوره كودكي؛
2-ضرورت تداوم ناپايان عمر.
ب- درمان امراض اخلاقي:
دومين راه مبارزه با امراض مادّي و معنوي به كار بستن برنامه هاي درماني است. كساني كه به علّت عدم رعايت بهداشت يا بر اثر عوامل ديگر به بيماري جسمي يا انحراف اخلاقي مبتلا هستند، بايد از روشهاي استعلاجي استفاده كنند و بيماري خود را از اين راه درمان نمايند.

-مشكلات درمان بيماريهاي اخلاقي:
1-اهميت ندادن به بيماري؛
2- تلقي نادرست از اخلاق.
وظيفه ديني علاج بيماريهاي اخلاقي خود و ديگران:
1- ضرورت اصلاح كلّ جامعه در حدّ توان؛
2-ضرورت اصلاح خانواده در حدّ توان؛
3-ضرورت اصلاح خود در هر حال:
گاهي مفاسد اجتماعي و بيماري هاي اخلاقي به محيط خانواده هاي سالم نيز سرايت مي كند. در چنين اوضاعي خانواده ها پس از نصايح دلسوزانه و مشفقانه و عدم تأثير آن در فرزندان در مقابل اخلاق بد و اعمال نارواي فرزندان جوان خويش مسئول نخواهند بود. ولي تكليفشان در خودسازي و اصلاح خود همچنان باقي است.

-مراحل درمان بيماريهاي اخلاقي:
1-آگاهي بيمار از وجود بيماري؛
2-شناخت منشأ مرض و تشخيص راه علاج آن؛
3-تصميم بيمار بر درمان بيماري؛
4-انجام تمام برنامه هاي درمان.

فصل 7- آفات طبيعي و شرور نفساني
-انواع شرور؛ طبيعي و نفساني؛
-مقايسه دو نوع شرور؛
-ضرورت پناه بردن به خدا از هر دو دسته شرور:
الف- پناه بردن از شرور طبيعي:
- فلسفه وجود شرور طبيعي در عالم؛
-معناي صحيح پناه بردن به پروردگار، استفاده از قوانين تكويني در رفع شرور؛
-تفاوت الهيون و ماديون در استفاده از عوامل تكويني بررسي دفع شرّ.
ب- پناه بردن از شرور نفساني:
منشأ شرور نفساني:
1-وسوسه خود نفس؛
2-وسوسه هاي شيطان ها.
-انواع پناه گاهها در برابر شرور نفساني؛
-نكاتي درباره معناي پناه بردن به خدا:
1-اجتناب ناپذيري پاره اي از وسوسه ها؛
2-ضرورت استفاده از اختيار خود؛
3-ضرورت تمسك به تعاليم ديني و قوانين تشريعي براي دفع شرور نفساني؛
-سه پناهگاه مهم در برابر وسوسه در سوره ناس:
1-تربيت الهي؛
2-سلطنت الهي؛
3- پرستش الهي.

فصل 8- عيب جوئي
-ضرورت نهي از منكر در جامعه؛
- حق نظارت يا وظيفه نظارت؛
- لزوم تفاوت گذاشتن بين نهي از منكر و عيب جوئي؛
- انواع واكنش به كارهاي خوب و بد مردم:
1- ستايش از خوبي، اعتراض در برابر بدي؛
3-ستايش از خوبي، سكوت در برابر بدي؛
4-انتقاد از بدي، سكوت در برابر خوبي (مرض عيب جوئي).
-منشأهاي عيب جوئي:
1-بدنامي خود عيب جو؛
2- محروميت و حسادت؛
3-سوء تربيت در كودكي (عقده حقارت).
- عواقب عيب جوئي:
1-براي شخص عيب جو؛
3-براي ديگران.
-عيب پوشي:
عيب پوشي از فضائل است و عيب جوئي از رذائل.
عيب پوشي مايه تحكيم دوستي و محبت است و عيب جوئي باعث كينه و عداوت.
عيب پوشي از صفات حضرت باري تعالي است. «يا من اَظهَرَ الجميل، يا من ستر القبيح»

9. انتقاد
- معناي انتقاد؛
- فوايد انتقاد؛
- اهميت و ضرورت انتقاد در اسلام؛
- مشكلات انتقاد كردن و راهكار اسلام؛
- ضرورت انتقاد پذيري در اسلام؛
- شرايط انتقاد مناسب:
1- تشخيص صحيح مطلب؛
2- حفظ آبروي مخاطب؛
3- رعايت ادب و احترام و ملايمت؛
4- انتقاد از عمل نه از شخص عامل.
دو نكته تكميلي:
1- انتقاد از عيوب اجتماعي؛
2ـ خطر انتقادهاي علمي، مراء:
همانطور كه انتقاد از گناه و عيوب اخلاقي از عوامل تزكيه افراد و مايه اصلاح اجتماع است، همچنين انتقادهاي علمي وسيله شناخت حقايق و تميز صحيح از ناصحيح است.

10. تغافل
- معناي تغافل؛
- اهميت تغافل؛
- نيت، معيار تغافل ممدوح و مذموم؛
- برخي موارد تغافل ممدوح:
1- نسبت به برخي تخلفات كودكان؛
- ذكر يك مثال كاربردي.
2- براي حفظ آبروي اشخاص و حرمت خود؛
3- در پذيرش عذر افراد.
- لزوم عدم تغافل با سوء استفاده كنندگان؛
- تأثير تغافل در حل مشكلات:
تغافل نه فقط نشانه بزرگواري متغافل او از عوامل اصلاح اجتماع است، بلكه گاهي وسيله حل مشكلات و راه موفقيت نيز هست. تغافل بجا و ناديده گرفتن به موقع، علاوه بر جهت كرامت نفس و تربيت افراد در پاره اي از مواقع ضرورت زندگي است و عقل و مصلحت ما را به رعايت آن وا مي دارد.

11. خودشناسي و اخلاق
- ضرورت خودشناسي؛
- تفاوت جايگاه انسان درمكاتب الهي و مادي و ثمره آن در خودشناسي؛
- تفاوت خودشناسي و دانش اندوزي؛
- ضرورت غلبه بر تمايلات براي رسيدن به انسانيت و مشكلات آن؛
- برنامه اسلام براي حركت به سمت انسانيت؛
ناتواني تمدن جديد در رشد انسانيت و برخي عوارض آن:
1ـ افزايش هوي پرستي؛
2- افزايش جنگ امروزي و درنده خوبي؛
3- نابودي شخصيت و خلاقيت افراد؛
4- فردگرايي و نفي عواطف انساني؛
5- عدم عدالت و سوء استفاده از علم:
از نقايص تمدن كنوني كه باعث بدبيني صاحب نظران شده و آنان را به انتقاد وادار كرده عادلانه و انساني نبودن كيفيت استفاده از دانش و تكنيك در وضع موجود است.

12. ايمان ايمني بخش
- ايمان به خدا پايه تربيت ديني؛
- ضرورت مصونيت ايمان از شرك؛
- مراتب توحيد و شرك؛
- توحيد در عبوديت و مراتب آن:
1. توحيد در عبادت؛
2. توحيد در اطاعت.
- اهميت توحيد و شرك در اطاعت؛
- تفاوتهاي شرك در اطاعت و شرك در عبادت؛
- شرايط مصون ماندن از شرك در اطاعت:
1. شناخت تعاليم اسلام؛
2. التزام به اطاعت.
- انواع شرك در اطاعت؛
- تبعيت از هواي نفس يا طاغوت ها،
- شرك در اطاعت از طاغوت در لباس دموكراسي:
در اسلام، به كار بستن هر دستوري كه مخالف امر الهي باشد، شرك دراطاعت و مجري آن دستور با عملي كه انجام مي دهد به شرافت نفساني خويش آسيب مي رساند و خود را برده دستور دهنده مي كند.

13. خود فراموشي
- ضرر خود فراموشي؛
- رابطه خود فراموشي و فراموش كردن خدا؛
- معناي فراموشي مذموم؛
- تقسيم بندي مردم از جهت فراموش كردن خدا:
1. ماديون؛
2. گروه الهي غافل.
- فلسفه عبادت حفظ ايمان؛
- محدود نبودن ياد خدا به عبادات واجب؛
- عوامل اصلي خود فراموشي و راه مقابله با آن ها:
دو خطر بزرگ همواره بشر را به خود فراموشي تهديد مي كند: يكي در موردي كه شخص با مصاتب سنگين مواجه مي شود. و ديگري موقعي كه تحت تأثير هواي نفس واقع مي شود.

14. پيرامون ريا
- علاقه انسان به محبوبيت؛
- تنوع عوامل محبوبيت در جوامع مختلف؛
- توان انسان براي ظاهر سازي؛
- منشأ ريا، احساس حقارت؛
- ناآرامي رياكاران؛
- انواع ريا:
الف. رياي در عبادت؛
ب. رياي در امور دنيوي و برخي مصاديق:
1ـ خانه براي ريا؛
2- خدمه براي ريا؛
3- سفره براي ريا؛
4- تكريم ريايي؛
5- زندگي براي ريا.
- جمع بندي:
اسلام رياكاري در اعمال عبادي و ديني همچنين در كارهاي عادي و دنيوي را ممنوع نموده است. با اين تفاوت كه رياكار در شؤون دنيوي، تنها جنبه سئيه اخلاقي دارد و اين قبيل رياكاران فقط به جرم فساد اخلاق مجازات مي شوند.

15. تكلّف
- معناي تكلف؛
- انواع تكلف:
الف. تكلف ممدوح:
1. براي نيل به مكارم اخلاق؛
2. براي تحصيل علم؛
3. براي رفع حاجت ديگران؛
4. براي تامين معاش؛
5. براي آزادي از طاغوت ها.
ب. تكلف افراطي: (تكلف ناشي از درك نادرست كمال):
1. در عبادات؛
2. در تحصيل؛
3. در كسب مال.
ج. تكلّف مذموم:
1. ناشي از قدرت طلبي؛
2. ناشي از خودنمايي:
چگونگي معاشرت افراد با يكديگر از جمله اموري است كه ممكن است به تكلّف مذموم آلوده شود و آدمي را به مشقت هاي ناروا وادار سازد. كساني كه عطش خودنمايي دارند و علاقه مندند همواره در اجتماع ممتاز باشند، براي اقناع تمايل خود به روشهاي تصنعي دست مي زنند.

16. تگراني هاي معقول و موهوم
- تأثير نگراني بر زندگي بشر؛
- منشأ نگراني:
1. عجز؛
2. جهل.
- تفاوت نگراني هاي بجا و نابجا؛
- راهكار اسلام براي غلبه بر نگراني هاي موهوم؛
- راه پيشگيري: شناخت انواع مصيبت ها و واقع بيني در هر يك:
1. مصائب ناشي از اعمال بد افراد؛
2. مصائب ناشي از حوادث طبيعي
- راه تحمل مصائب ناشي از حوادث طبيعي:
الف. توجه به فناي دنيا؛
ب. توجه به دگرگوني حالات؛
ج. بلاياي ناگهاني.
- تذكر:
عدم منافات فاني دانستن دنيا و تلاش كردن:
براي آنكه بدانديشان از حديث امام صادق (ع) سوء استفاده نكنند و ياد فناي دنيا را به سستي در كار تفسير ننمايند، بايد گفت كه اسلام بر پايه اداي وظايف استوار گرديده است و پيروان اين مكتب حق ندارند با تمسك به ناپايداري دنيا از سعي و عمل شانه خالي كنند و مانند مرتاضان و رهبانان بار زندگي خود را بر دوش ديگران بيفكنند.

17. درمان نگراني
- برنامه هاي اسلام براي غلبه بر نگراني و درمان آن:
1. عدم افسوس بر گذشته و ترس از آينده؛
2. تجزيه و تحليل عوامل ايجاد نگراني؛
3. توجه به وضع مبتلايان به مصيبت هاي بزرگتر؛
4. انجام اعمال خلاف اقتضاي نگراني؛
5. انطباق خود با شرايط جديد.
- نكته:
ميزان كارآيي تعاليم روانشناسي بدون ايمان ديني:
در اسلام برنامه هاي رواني و تعاليم ايماني به هم آميخته و اولياي دين از قضاي حتمي و مقررات تغيير ناپذير باري‌تعالي سخن مي گويند. آن ها اين گفته را از دو ديدگاه مي نگرند و با دو منطق آن را تبيين مي نمايند. از نظر رواني و دنيوي خاطر نشان مي كنند كه صبر در حوادث ناگوار و غير قابل علاج، از شدت مصيبت مي كاهد و به عكس بي تابي، نه تنها حادثه را از بين نمي برد و باعث نجات نمي شود، بلكه به ناراحتي مي افزايد.

18. آينده نگري
- فعاليت هاي غريزي و فعاليت هاي تدبيري؛
- ضرورت تأني و تدبر براي فعاليت هاي تدبيري (فعاليت هاي عقل)؛
- آينده نگري، لازمه فعاليت هاي تدبيري؛
- انواع فعاليت هاي تدبيري: عقلاني و شيطاني؛
- ضرورت وجود معيار براي تفكيك تدبيرهاي عقلاني و شيطاني؛
- تذكر:
پرهيز از افراط در مآل انديشي (وسواس):
آينده نگري و تدبر در عواقب امور، نبايد از مرز اعتدال تجاوز كند و به زياده روي گرايش يابد. چه افراط در مآل انديشي و مبالغه در بررسي جوانب كار رفته رفته به وسواس مي انجامد، قدرت تصميم را سلب مي كند، و انسان را از تحرك و اقدام به عمل باز مي دارد.

19. انتقام
- نقش غريزه خشم در دفع خطر؛
- ضرورت حكومت عقل بر خشم؛
- دفاع و انتقام خشم بجا و خشم بيجا؛
- ضرورت اجتناب از انتقامجويي:
آيين مقدس اسلام گرچه پيروان خود را از انتقامجويي و كيفر هاي خودسرانه برحذر داشته، اما به آنان اجازه داده در مواردي كه مورد ستم واقع مي شوند، براي احقاق حق خويش از افكار عمومي، مقررات قانوني، و محاكم قضايي استنصار كنند و ظالم را عادلانه مجازات نمايند، ولي اين اجازه بدان معني نيست كه ستم ديدگان پس از صدور حكم محكمه، حتماً بايد راي قاضي را اجرا كنند و مستحق كيفر را هميشه و همه جا به مجازات عادلانه برسانند.

20. انسان دوستي و تصعيد غرايز
- اهميت و ارزش انسان دوستي؛
- راه كارهاي اسلام براي تقويت انسان دوستي:
1- ايجاد اصل اخوت؛
2- برقراري حقوق متقابل بين افراد.
- رفع موانع انسان دوستي و تصعيد غرايز:
مشكل بزرگي كه بر سر راه ديگر دوستي وجود دارد و مي تواند آدمي را از وظايف عالي انساني باز دارد، طغيان غرايز است كه با سرشت بشر آميخته، مانند خشم و انتقام، تخريب و تهاجم، برتري جويي، و ديگر غرايزي نظاير آنها. اين غرايز موقعي كه به هيجان مي آيند، سجاياي انساني از ياد مي رود و آدمي به خلق و خوي درندگان گرايش مي يابد. اسلام به پيروان خود آموخته است كه در اين مواقع از نيروي ايمان استمداد كنند، عنان غرايز سركش را در دست گيرند و تحريكاتش را با اراده و عمد در مسير انسان‌دوستي و مكارم اخلاق به كار اندازند.