به گزارش روابط عمومی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم علیه‌السلام، در جلسه نخست این ارائه که جلسه مقدماتی آن به شمار می‌رفت، مبانی طراحی مدل‌های سنجش دینداری از دیدگاه امام خمینی (ره) و حضرت آیت‌الله خامنه‌ای از سوی پژوهشگر تبیین شد. حجت‌الاسلام قاسم جوکار در جلسه دوم به بیان اصل مدل‌ها پرداخت و یادآور شد که این اثر اکتشافی است؛ به این معنا که محقق در کار هیچ دخل و تصرفی ندارد و مؤلفه‌ها را از متن‌ها خارج کرده، اتصال داده و نتیجه‌گیری کرده است.
وی در ادامه با بیان اینکه برخی اندیشمندان مانند مرحوم امام و حجت‌الاسلام پارسانیا در ارائه تعریف دین و دینداری، دین را همان دینداری میدانند، اما رهبر معظم انقلاب دین و دینداری را یکی نمی‌دانند، اظهار داشت: از منظر آیت‌الله خامنه‌ای، دین صراط است و در تعریف دین به عنوان صراط باید توجه داشت که صراط راهی است که خداوند برای انسان‌ها آفریده یعنی یک امر عینی است؛ نقطه ورود آن در اختیار انسان است یعنی انسان با اراده خود میتواند وارد این راه شود و با اراده خود از آن خارج شود؛ این راه ابتدا و انتها دارد و جهت آن به سوی خدا است.
پژوهشگر حوزه علوم اجتماعی با اشاره به این نکته که صراط امر عینی و مجرد است و یک امر مادی نیست، گفت: دلیل عینی و مجرد بودن صراط از آیه شریفه «اهدنا الصراط المستقیم» گرفته شده است؛ اینجا مفسران گفته‌اند که هدایت، هدایت تکوینی است و انتهای آن خداوند است، این هدایت و وجود خداوند اقتضاء میکند که این صراط یک امر مجرد باشد و اگر امر مادی بود، حرکت هیچ تناسبی نداشت.
حجت‌الاسلام جوکار افزود: آنگونه که مفسران بزرگ مانند علامه طباطبایی و علامه جوادی گفته‌اند، صراط به معنای هدایت تکوینی و مقصد آن هستی مقدس است و براساس مبنای هستی‌شناختی، هستی مقدس وجود عینی غیرمادی است؛ بنابراین لازمه هدایت تکوینی در «اهدنا» و وجود عینی و غیرمادی بودن مقصود صراط ذات من بودن و مجرد بودن صراط است.
وی مقربیّت در ذات صراط را به عنوان نکته دیگر این بحث عنوان کرد و با بیان اینکه هرکسی به اراده خود وارد این صراط شد، این صراط او را به سوی خدا می‌کشاند و کسی که در سبیل قرار بگیرد میتواند در صراط باشد، چون به گفته مرحوم علامه انتهای همه سبیل‌ها منتهی به خداوند میشود، اظهار داشت: تفاوت سبیل و صراط در همین است که مقربیّت ذاتاً در صراط است اما سبیل‌ها دارای تعدد بوده و لازمه تعدد تمایز است و چون سبیل‌ها با هم متمایز هستند متعدد شده‌اند.
این پژوهشگر حوزه علوم اجتماعی با اشاره به اینکه نتوانسته است مدل دینداری فردی را بر اساس مبانی امام خمینی (ره) استخراج کند، اما مدل تنوع دینداری بنیانگذار انقلاب اسلامی را عالی توصیف کرد و گفت: مدل تنوع دینداری رهبر معظم انقلاب جداگانه و مدل تنوع دینداری امام نیز جداگانه است؛ یک نوع تابع اقتضائات زمانی نیست و نوع دیگر تابع اقتضائات زمان است.
وی با بیان اینکه رهبر انقلاب می‌فرماید که این صراط مجرد است، صاحب دارد و صاحبان صراط در ادبیات دینی ما معصومین علیهم‌السلام هستند، ابراز کرد: صراط در لغت به معنای راه روشن و وسیع است و وقتی معنای لغوی را به آن اضافه کنیم، تعریف دین به معنای صراط کامل میشود و آن حقیقت عینی مجرد، روشن و وسیع، مسیر رسیدن به خدا است که خدا به وسیله زندگی این دنیا در اختیار انسان‌ها قرار داده است.
حجت‌الاسلام جوکار با اشاره به تعریف دین از منظر مقام معظم رهبری، گفت: از یک سو دین صراط است و این صراط برپایه دو تحلیل کاربردی صراط در قرآن و تحلیل معنای لغوی صراط به دست آمده است و از سوی دیگر دینداری یک تعریف عام دارد و وقتی می‌گویم این فرد دینداری است، نسبتی بین فرد و دین برقرار شده است که چیستی این نسبت به صاحب‌نظر بستگی دارد.
وی عنوان این نسبت را «اجابت» مطرح کرد و با بیان اینکه در ارائه مدل پیشین گفتیم که اگر فرد دین را اجابت کرد دیندار میشود، خاطرنشان ساخت: مقام معظم رهبری این نسبت را ورود و حرکت میدانند؛ یعنی اگر فرد انسانی با این دین که یک امر عینی است، نسبتی برقرار کند که دارای ورود و حرکت باشد، این فرد یک فرد دیندار است.
این پژوهشگر دینی افزود: مرحوم علامه جعفری می‌فرمایند «وقتی می‌گوییم فرد دیندار و جامعه دیندار، یک مفهوم نسبی و مقایسه‌ای است که از دو چیز درست شده است، یکی انسان و دیگری دین؛ این نسبت به طور قطع هست اما اینکه این نسبت چه چیزی باشد براساس مبانی و نظریه افراد با هم تفاوت میکند» که این نسبت از دیدگاه مقام معظم رهبری ورود و حرکت است.
وی در بخش دیگری از سخنان خود و در مرتبه بعد از مرحله حرکت به ساحت‌های دینداری اشاره کرد که برخی معتقدند ساحت دینداری تک ساحتی و فردی است و حضرت آقا می‌فرمایند که هم ساحت فردی میتواند داشته باشد و هم ساحت اجتماعی و براساس این دو ساحت دو مدل سنجش دینداری فردی و سنجش دینداری جامعه را ارائه می‌دهند.
حجت‌الاسلام جوکار گفت: حضرت آقا در بحث دینداری فردی، ساحت فردی را به زیبایی برجسته میکنند و می‌فرمایند که خدا از انسان حرکت در این راه را مطالبه میکند؛ فرد انسانی وقتی در این راه قرار بگیرد به جلال و جمال الهی می‌رسد و نیازهایش برطرف میشود. حرکت دارای یک ابتدا و یک انتها بوده و ابتدای این حرکت براساس تعبیر حضرت آقا خودپرستی و انتهای آن نیز خداپرستی است.
وی با بیان اینکه فرد انسانی وقتی با اجابت مطالبه الهی در این مسیر قرار گرفت، این دین است که او را کشان کشان می‌برد و مطالبه خداوند هم در این ساحت نسبت به اجابت دیگر افراد لابه‌شرط است، افزود: مسئولیت فرد انسان در این نگاه طی کردن مسیر براساس چیزی است که دین به عنوان خوراک به آن فرد می‌دهد، مشروط هم به این نیست که دیگران وارد این راه بشوند یا وارد نشوند.
ارائه دهنده مدل سنجش دینداری از دیدگاه امام خمینی (ره) و رهبر معظم انقلاب ادامه داد: رهبری فرمودند که دین آمده است تا نیازمندی‌های انسان را در این دنیا هم تأمین کند؛ بنابراین ظرف این حرکت خود دنیا است و آیا حرکتی در آخرت یا برزخ صورت می‌گیرد و فرد دیندار رشد میکند یا خیر، حضرت آقا به این مطالب اشاره‌ای نکرده‌اند، اما می‌فرمایند که خدا دنیا را برای انسان آفریده است و اگر کسی از این دنیا استفاده نکند مورد توبیخ قرار می‌گیرد.
حجت‌الاسلام جوکار مرحله بعدی مدل سنجش دینداری و نقطه بزنگاه مدل‌های دینداری را عملیاتی کردن تعریف دینداری عنوان کرد و گفت: در اینجا با سه نکته مهم مواجه هستیم؛ نکته اول: آیا تعریف دینداری قابلیت عملیاتی شدن را دارد یا ندارد، نکته دوم: اگر قابلیت عملیاتی شدن دارد، این قابلیت ساده است یا پیچیده، نکته سوم: این تعریف جامعیت دارد یا ندارد که ما مدعی هستیم که تعریف رهبری از دینداری واجد همه این ویژگی‌ها است؛ یعنی عملیاتی، ساده و جامع است.
وی با بیان اینکه حرکت به ساحت‌های دینداری یک تحول وجودی، تکاملی و اشتدادی نفسانی است، اظهار داشت: رهبر معظم انقلاب این موضوع را به صراحت بیان نکرده‌اند اما جزو لوازم نظریه ایشان است، چون فرمودند که این دین مجرد و انتهای آن هم مجرد است و کسی که می‌خواهد در این راه قرار بگیرد و حرکت کند قطعاً باید مجرد باشد؛ بنابراین انسان یک بعد مادی دارد.
این پژوهشگر حوزه علوم اجتماعی، بُعد نفسانی حرکت یک تحول وجودی، متحرک بودن آن، زمان حرکت، پیامد حرکت و عامل محرّک آن را مورد بررسی قرار داد و با بیان اینکه در حرکت دینداری، نفس انسان به عنوان بُعد غیرمادی او، همان متحرک است،گفت: هر حرکتی خواه مادی و خواه مجرد نیاز به محرّک دارد که این محرّک خارج از حرکت و مقوّم حرکت است؛ به این معنا که بدون این محرّک حرکتی اتفاق نخواهد افتاد.
وی با بیان اینکه براساس پذیرش وجود کمال مطلق براساس مبانی هستی‌شناختی حضرت آقا از یک سو و مبنای انسان‌شناختی ایشان از سوی دیگر، انسان رویه حقیقت‌یابی دارد که مربوط به بُعد معرفتی انسان است، گفت: انسان میل به جاودانگی دارد و این میل به جاودانگی بُعد روانی انسان که بُعد اعتقادی دینداری نیز محسوب میشود، محرّک دینداری است و بدون آن رهروی اتفاق نمی‌افتد؛ به عبارت دیگر جایگاه بُعد اعتقادات در دینداری جایگاه مقومیّت است و بدون تحصیل اعتقادات توسط فرد دیندار اصل دینداری تحقق پیدا نمی‌کند.
حجت‌الاسلام جوکار با بیان اینکه طرح مدل سنجش دینداری دارای دو کارکرد ارائه مدل دینداری به دینداران و سنجش میزان دینداری بعد از ارائه این مدل به دینداران است، گفت: مدل سنجش دینداری باید بر این مبنا طراحی شود که همه فعالیتها و کنش‌ها اعم از فردی یا جمعی را شامل شود؛ به عبارت دیگر هیچ کنش یا فعالیت فرد دیندار یا فعالیت اجتماعی در جامعه را نمیتوان به عنوان فعالیت یا کنش سیاسی از حیث میزان دینداری از مدل سنجش دینداری خارج دانست.
وی خاطرنشان کرد: الگوی سنجش دینداری از یکسو باید بتواند واقعیت دینداری را بدون تحریف بازنمایی کند و به تعبیر دیگر نسبت به مولفه‌های دینداری جامع باشد و از سویی دیگر به گونه‌ای پیچیده نباشد که اجرای آن را دشوار یا غیر ممکن سازد. جمع بین این دو ویژگی به ظاهر متعارض، دقت و ظرافت علمی و ابتکار و خلاقیت در طراحی را طلب میکند که در بسیاری از مدل‌های طراحی شده رعایت نشده است.
این پژوهشگر حوزوی با بیان اینکه در مدل سنجش دینداری فردی معتقدم هر مدلی ساخته و در جامعه ارائه شود، نتیجه آن یک چیز است، چون مدل هرچقدر هم پیچیده شود، کشش بیشتر از این را ندارد، در پاسخ به این سئوال که سنجش فردی یک انسان دیندار در بستر اجتماعی باطل چه فایده‌ای دارد، گفت: یکی از فواید آن ارتباط بین دینداری فرد و دینداری جامعه است.
وی خاطرنشان کرد: یکی از مؤلفه‌های میزان دینداری فرد از منظر حضرت آقا تکالیفی است که یک فرد در برابر جامعه دیندار و جامعه غیردیندار دارد که این تکالیف با یکدیگر متفاوت است؛ فردی که دینداری فردی دارد و در جامعه طاغوت است، نمی‌تواند تمام ظرفیتش را در راستای اسلام قرار دهد، به جز اینکه تکالیف فردی خود را آنجا در قبال جامعه دیندار و جامعه غیردیندار انجام دهد.
در بخش دیگری از این نشست و در ارائه مدل سنجش دینداری جامعه، حجت‌الاسلام جوکار با بیان اینکه دیندار بودن افراد یک جامعه الزاماً به معنای دینداری جامعه نیست، افزود: بین دینداری فرد و دینداری جامعه تفاوت اساسی است و نمیتوان و نباید دینداری جامعه را به دینداری فرد فروکاست و مفاد خطابات الهی به فرد دیندار را به جامعه دیندار و هدف از دینداری فرد را به دینداری جامعه تعمیم داد.
وی یادآور شد: حضرت آقا در طرح بحث تمدن اسلامی می‌فرمایند دینداری فردی به صورت اجمالی مقدم است برای دینداری جامعه و دینداری جامعه مقدم است برای دینداری فردی؛ یعنی وقتی می‌خواهد این نظام را شکل دهد، دینداری جامعه و دینداری فردی جدای از هم نیست بلکه برای همدیگر زمینه‌‌سازی میکنند، جامعه دیندار امکان نداشته باشد، دینداری فردی فراگیر و همه‌جانبه صورت نمی‌گیرد و اگر صورت نگرفت تمدن اسلامی و دینی شکل نمی‌گیرد.
پژوهشگر حوزه علوم اجتماعی از «عبودیت» جامعه که مقوم دینداری جامعه است و «آباد کردن دنیا» که تعیین کننده میزان دینداری جامعه است به عنوان دو شرط اساسی تحقق دینداری جامعه نام برد و تصریح کرد: جامعه دیندار جامعه‌ای است که در پرتو حاکمیت و ولایت ولی، استعدادهای انسانی و استعدادهای نهفته در طبیعت را جهت حرکت و رهروی آحاد و افراد جامعه به سمت دین و سعادتمندی استخراج میکند.
وی وجود و حضور ولایت را رکن و مقوم جامعه دیندار عنوان و ابراز کرد: میزان استخراج استعدادهای انسانی و طبیعی نهفته در طبیعت، رابطه مستقیمی با میزان و شدت ارتباط حقیقی بین ولایت و افراد آن جامعه دارد، به این صورت که هر اندازه ارتباط مذکور عمیقتر و وسیعتر باشد، استخراج استعدادها بیشتر و گسترده‌تر خواهد بود و هر اندازه استعدادهای استخراجی گسترده‌تر و شدیدتر باشد به همان میزان، وسعت و شدت تسهیلگری و میزان اقبال آحاد افراد به پذیرش دین و کنشگری دیندارانه در جامعه بیشتر خواهد شد.
حجت‌الاسلام جوکار در بخش پایانی سخنان خود به جایگاه ساختارها در دینداری جامعه اشاره کرد و گفت: از دیدگاه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای جامعه هویت جدیدی است که از مجموعه انسان‌ها تشکیل میشود؛ مطابق با این تعریف، گرچه ساختارها و نهادهای اجتماعی خارج از جامعه است ولی در تأمین نیازمندی نیازمندی‌های جامعه نقش اساسی دارند. پس از یک طرف باید دقت نمود که ساختارها در سنجش دینداری جامعه قرار نگیرند و از طرف دیگر نقش ساختارها در دینداری جامعه مغفول نماند.
وی با بیان اینکه اهمیت سنجش دینداری جامعه و فرایند تعیین میزان دینی بودن ساختارها در کنار سنجش وضعیت دینداری آحاد جامعه برای سیاستگذاری جامعه، امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است بلکه میتواند نسبت به سنجش دینداری آحاد اهمیت بیشتری داشته باشد، تأکید کرد: بر مبنای کسانی که ساختارها را جزء جامعه میدانند، باید ساختارها در مدل سنجش دینداری جامعه به عنوان شاخصه‌های دینداری حضور داشته باشد که به طور طبیعی سبب پیچیدگی و حتی غیر کاربردی مدل میشود.
این پژوهشگر حوزوی در نخستین جلسه ارائه مدل سنجش دینداری از دیدگاه امام خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای که در پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم علیه‌السلام برگزار شده بود، برخی مقدمات ناظر به ضرورت پرداختن به بحث سنجش دینداری را مطرح کرده و گفته بود که هدف اولیه سنجش دینداری ارائه مدل دینداری به جامعه است و تا زمانی که چنین مدلی به جامعه ارائه نداده‌ایم، سنجش معنا ندارد.