جمهوری اسلامی ایران

حوزة علمیه قم

رسالة علمی سطح (3)

عنوان :

پژوهشی در زيارت ناحیه

استاد راهنما:

حجت الاسلام والمسلمین دکتر مهدی مهريزی

استاد مشاور:

حجت الاسلام والمسلمین دکتر علی قریب دوست

پژوهشگر:

مرتضی خوش نصیب

سال: 1389

چکیده رساله:

این رساله که با عنوان «پژوهشی در زیارت ناحيه» به بررسی یکی از دلنشين ترين متون زیارتی ابی عبدالله الحسین (ع)پرداخته از یک مقدمه و سه بخش تشکیل شده است.

مقدمه

مقدمه در بردارنده دو فصل است.

در فصل نخست، از دو نکته به عنوان دلیل اهمیت پژوهش در زیارت ناحیه یاد شده است.

اوّلاً: تبیین ارتباط امام عصر (عج) با حماسة کربلا و ثانیاً: تعیین نقاط مشترک و متفرّد زیارت ناحیه در مقایسه با گزارش تاریخ نگاران کربلا.

گفتنی است نکته اول از آن رو ضرورت یافته که این زیارت، آینه احساسات شخصیتی است که او را منتقم نهایی خون شهیدان کربلا گفته اند. و نکتة دوم از آن حیث که زمینة تعامل میان مندرجات کتب تاریخ اسلام و آن بخش از مفاد زیارت که ناظر به وقایع تاریخی کربلا است فراهم می گردد.

در فصل دوم که به بیان پیشینة تلاش های انجام شده در زیارت ناحیه اختصاص یافته از نقل کردن متن زیارت توسط منابع حدیثی و نیز همگانی کردن زیارت با انتشار وسیع متن آن در میان توده مردم، همچنین ترجمه و شرح نویسی و سرانجام پژوهش کم شمار یاد شده است.

بخش اول: مفاهیم وکلیات

این بخش حاوی شش فصل است.

فصل اول در بیان مفهوم لغوی و اصطلاحی «زیارت» و «ناحیه» است. زیارت در لغت به معنای عدول و روی گردانی و در اصطلاح روی گردان شدن از غیر و توجه به مزور و مشخصاً حضور در محضر یا مرقد اوست. ناحیه نیز که به معنای جانب و کنار است. نوعاً در اصطلاح شیعی بر امام عصر (ع) اطلاق می شود.

در فصل دوم نیز سه زیارت شهیدان کربلا که هر یک به نوعی منتسب به امام عصر (ع) است معرفی و ویژگی های زیارت مورد نظر که نخستین آنها و تنها زیارت موسوم به ناحیه به شمار می رود بازگو شده است. در فصل سوم، مهمترین مباحث پراکنده در زیارت ناحیه، به صورتی نظام یافته فهرست و گزارش شده و در فصل چهارم و پنجم، مباحث کلی زیارت مورد بررسی قرار گرفته است. در این دو فصل، افزون بر تبیین جوانب شرفیاب شدن به حضور اولیای الهی در عصر حضور هر یک، زیارت قبور آنان از پیامبر عظیم الشأن و اهل بیت مطهر او و به ویژه امام حسین (ع) تا شهیدان و صالحان، از دیدگاه آموزه های روایی و منابع فقهی ملاحظه و به شبهات وهابیت در این خصوص، در حد مجال پاسخ داده و نهایتاً در فصل پایانی، بر اعلام وفاداری به آرمان ها و گرامیداشت چهره های آرمانی به عنوان مهمترین حکمت های زیارت تأکید شده است.

فصل دوم: مصادر و سند زیارت ناحیه

این بخش در فصل نخست خود به معرفی منابع کهن و متأخری که به نقل زیارت ناحیه همت گماشته اند پرداخته و در این راستا از المزار شیخ مفید و المزار الکبیر ابن مشهدی به عنوان قدیمی ترین مصادر و از بحار الانوار و تحفه الزائر علامة مجلسی و الصحیفه المهدیه فرزند فیض کاشانی و مستدرک الوسائل محدث نوری و نفس المهموم شیخ عباس قمی به عنوان منابع متأخر زیات که تمام یا بخشی از متن آن را نقل کرده اند نام برده است.

در فصل دوم، سند و اعتبار زیارت ناحیه مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به این که زیارت ناحیه فاقد سلسله سند بوده، این رساله کوشیده است تا دیگر عوامل دخیل در اعتبارسنجی زیارت مزبور را مورد مداقه قرار دهد. در این راستا، کلمات شماری از عالمان پیشین که گویای اعتماد آنان به زیارت ناحیه بوده بازگو و بررسی شده است. همچنین اعتبار مهم ترین مصدر زیارت ناحیه یعنی المزار الکبیر ابن مشهدی با توجه به توثیق عام او در حق راویان کتابش مورد ارزیابی واقع شده و در مقابل، پاره ای ایرادات و خدشه ها بر اعتبار مؤلف و حجیت توثیق وی مورد نقد و نظر قرار گرفته و نهایتاً به اعتبار نسبی کتاب المزار الکبیر و مفاد آن دو مشخصاً زیارت ناحیه اذعان شده است.

بخش سوم: معارف زیارت ناحیه

بخش سوم رساله بر مفاد زیارت ناحیه، اهدای سلام به پیامبران و جانشینان ارجمند آنان است در فصل اول، مسئلة پیوند با انبیا و اوصیا و «سلام» با پشتوانة فرهنگی آن به عنوان نماد این پیوند، سوژة پژوهش قرار گرفته است.

و اما فضیلت های سالار شهیدان ابی عبدالله الحسین (ع) از زبان زیارت ناحیه، موضوع دومین فصل این بخش است، ویژگی های نسبی از یک سو و جایگاه معنوی از سوی دیگر. جایگاهی که عصمت و طهارت به عنوان برجسته ترین نماد آن و ویژگی های عبادی، اخلاقی و سیاسی به عنوان دیگر مظاهر آن رخ نمایی می کند.

و اما مصایب امام حسین (ع) عنوان فصل سوم این بخش است. بلایا و مصیبت های طاقت فرسای کربلا که در زیارت ناحیه با شیوایی تمام و در عین حال به اقتضای زیارتی بودن متن، به صورت پراکنده به تصویر کشیده شده، در قالبی نظام مند مورد بحث و بررسی قرار گرفته و با هدف نشان دادن میزان استواری مفاد زیارت، مستندات روایی و تاریخی هر فراز، ذیل آن گزارش شده است.

در فصل چهارم این بخش ک عنوان «جهان آفرینش در سوگ» را بر خود دارد به آن دسته از مضامین، زیارت تلاش شده تا این سنت حکیمانة حاکم بر نظام آفرینش مورد تحلیل و تبیین قرار گیرد که بر پایة آن، سراسر کائنات دل در گروی هر کسی می نهد که فرمان بر آفریدگار هستی است. در راستای چنین دلدادگی و هماهنگی است که فقدان انسان های شایسته عموم آفریدگان را دلتنگ و داغدار می کند. بر این اساس بدیهی است شهادت ابا عبدالله الحسین (ع) که از سرآمدان قافله طاعت و بندگی است جهانی را از عرش تا فرش سوگوار خود نماید.

و سرانجام در فصل پایانی این رساله، عزاداری امام حسین (ع) از دیدگاه زیارت ناحیه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. با توجه به این که عزاداری حسینی، فرهنگی ریشه دار و دامن گستر به شمار می آید به طوری که سابقة آن به زمانی دراز پیش از واقعة کربلا باز می گردد، ناگزیر به پیشینة و پسینة عزاداری و نحوه پایه گذاری و تحکیم آن، توجه ویژه شده تا جایگاه عزاداری خاندان ابی عبدالله الحسین (ع) در شهادت آن حضرت که در زیارت ناحیه از آن سخن گفته شده است به درستی نمایانده شود. در خاتمه نیز دو ایراد و شبهه در خصوص چگونگی سوگواری بازماندگان واقعة عاشورا یعنی نشر شعر بانوان و جزع و بی تابی آنان، مطرح و به نحو مقتضی پاسخ داده شده است.