به گزارش روابط عمومی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم علیه‌السلام، آیین رونمایی از کتاب «اطلس اندیشه معاصر عرب» با حضور نویسنده اثر و حجج اسلام احمد رهدار عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم علیه‌السلام و محسن دریابیگی نویسنده و پژوهشگر حوزوی به عنوان ناقد، پنجشنبه 4 اسفندماه در سالن اجتماعات پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم علیه‌السلام برگزار شد.
حجت‌الاسلام علی‌پور وحید با بیان اینکه داده‌های کتاب «اطلس اندیشه معاصر عرب» در چهار بخش با درون‌مایه‌های جریان‌شناسی فکری جهان معاصر عرب؛ هویت فکری، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جهان معاصر عرب؛ مؤثرترین متفکران معاصر عرب و مراکز فعال فکری و مطالعاتی جهان معاصر عرب سامان یافته است، به توضیح و تبیین هر یک پرداخت و البته یادآور شد که اثر او در ابتدا دارای پنج اطلس بوده است که اطلس پنجم را در جمع‌بندی نهایی که انجام می‌دهد، حذف می‌کند.
وی افزود: اطلس نخست به جریان‌شناسی فکری جهان معاصر عرب اختصاص دارد که تلاش می‌کند جدیدترین گفتمان‌های جاری در جهان عرب همچون سلفی، نواندیشان دینی، سکولارها، فمینیسم‌ها، اسلام مقاومت و بسیاری از نحله‌های فکری دیگر را را که فضای فکری این جهان را هدایت کند، مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.
نویسنده کتاب «اطلس اندیشه معاصر عرب» گفت: در اطلس دوم آن دسته از مختصات هویت فکری، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جهان معاصر عرب را که می‌تواند به جوامع عربی ماهیت ببخشد، جمع‌آوری کردم و مورد بررسی و تبیین قرار دادم؛ اگرچه بخشی از این هویت متأثر از مدرنیته، قومیت و ناسیونالیسم عربی و سلفیت است.
وی اظهار داشت: مؤثرترین متفکران معاصر عرب که هم‌اکنون نقش‌آفرین هستند در اطلس سوم معرفی شده‌اند و اطلس چهارم نیز مراکز فعال فکری و مطالعاتی جهان معاصر عرب را معرفی می‌کند. در این بخش مراکز تأثیرگذار که حدود یکصد مرکز فعال جهان عرب در حوزه سیاسی اجتماعی و مسائل بین‌المللی می‌شود، انتخاب شده است.
حجت‌الاسلام علی‌پور وحید درباره اطلس پنجم که از کتاب حذف شده است، توضیح داد: اطلس پنجم به معرفی فعال‌ترین ناشران جهان عرب می‌پرداخت که بعد از چند مرتبه بازبینی از این اثر حذف شد؛ هرچند می‌تواند به عنوان یک پروژه مستقل ارائه شود.
وی تصریح کرد: این نگاشته برای پاسخ به پرسش اصلی چیستی «ابرگفتمان‌های معاصر عرب» تهیه شده است. در سایۀ این سؤال، سؤالات فرعی دیگری مانند جریان‌های فکریِ مؤثر بر جغرافیای اندیشۀ عربی کدامند؟ آیا می‌توان هویت واحد فکری، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی برای جهان عرب تعریف کرد؟ مؤلفه‌های عربیت و هویت مشترک عربی چیست؟ مؤثرترین متفکران و رهبرانِ جریان سازِ معاصر عرب کیانند و مراکز مطالعاتی و تفکرساز عربی که از سویی برآمده از جریان‌های فکری‌اند و از دیگرسو عقبه‌ای برای آن، از چه قرار است؟ نیز طرح و تبیین می‌شود.
نویسنده کتاب «اطلس اندیشه معاصر عرب» انگیزه خود از تألیف این اثر را یادآوری فرصت‌های سوخته ایرانیان و انقلاب اسلامی در حوزه جهان عرب، توجه دادن متفکران و دغدغه‌مندان انقلاب اسلامی و ایران معاصر به جهان عرب، غفلت و انفعال از انتقال قطب قدرت مرکزیت اسلام تسنن از مصر و الازهر به عربستان و وهابیت، توجه دادن به فقدان دو گفتگوی ایرانی عربی و شیعی و سنی که می‌تواند بسیاری از بن‌بست‌ها و بدبینی‌ها را بزداید و بر چالش‌ها فائق آید و معرفی تئوری و درونمایی از جریان‌های فکری و نخبگانی جهان عرب عنوان کرد.
وی خاطرنشان کرد: تجمیع شناختنامه جهان معاصر عرب در یک کتاب به ویژه در اطلس دوم یعنی بررسی هویت فکری، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی این جهان تازگی دارد و پیشنهاد شده است که متن آن ترجمه و ارائه شود.
در ادامه این مراسم، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر احمد رهدار به عنوان ناقد کتاب «اطلس اندیشه معاصر عرب»، با بیان اینکه جای اینگونه آثار در فضای فارسی ما خالی است، تألیف این اثر را مغتنم شمرد و گفت: همین‌که در فضای اندیشه‌ای ایران توجه به جهان اسلام پررنگ شده، مغتنم است و معدود نویسندگانی که با هر انگیزه‌ای وارد جهان اسلام شده و از این دست کتاب‌ها نوشته‌اند را باید مغتنم بشماریم.
وی افزود: عمده مسئولان فرهنگی و سیاسی ما از ابتدای انقلاب تاکنون تحصیل‌کرده‌های غرب یا واداده‌های غرب هستند که انقلاب ما را با دنیای غرب گره زده‌اند، دنیای غربی که به حکم هژمون بودن، نه تنها به ما هیچ نداده، بلکه در ما تصرف هم کرده است؛ حال اینکه تاریخ جهان عرب اسلام است و حتی آن جریانی که مقابل ما کاری کرده، چون عالم آن اسلامی بوده است، برای ما آورده اندیشه‌ای و روشی دارد.
عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم علیه‌السلام در نقد کتاب با اشاره به مبنای کتاب که جریان‌شناسی است، گفت: در این اثر هیچ توضیحی درباره اینکه تیپ مطالعات جریان‌شناسی قرار است چه مشکلاتی را حل کند و بدیل‌های این تیپ مطالعه چه روش‌های مطالعاتی است، نیامده است؛ جریانی که مطالعات جریان‌شناسی را جزو آفت‌های مطالعاتی می‌داند، جریان ضعیفی نیست و استدلال‌هایی دارد.
وی با بیان اینکه مدل‌های مختلفی برای مطالعه جهان اسلام بلکه تمام جهان‌های معرفتی دیگر پیش‌روی ما است، اظهارداشت: نویسنده از میان مدل‌های مختلف مطالعه جهان اسلام، یک مدل را برجسته کرده و خواننده انتظار دارد که او توضیح دهد چرا این مدل را برجسته کرده، مدل‌های بدیل در اختیار او چه چیزهایی بوده است و چه هدفی را می‌خواسته دنبال کند که آن هدف با این مدل مطالعه بیشتر تناسب دارد.
حجت‌الاسلام والمسلمین رهدار تصریح کرد: نویسندگان به طور معمول آن مدل را ناظر به اهدافشان انتخاب می‌کنند که با بعضی از اهداف و بعضی از این روش‌های مطالعه تناسب بیشتری دارد، اما این اثر درباره اینکه چه شده است نویسنده وارد جریان‌شناسی شده و در خصوص اینکه مطالعات جریان‌شناختی چه مطالعاتی هستند و چه دستاوردی دارند و چه روش‌هایی این نوع جریان‌شناسی اقتضا دارد، مطلبی ندارد.
استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه کتاب هیچ اشاره‌ای به کتاب‌های مشابه و پیشینه نکرده است، گفت: وقتی پیشینه مطرح نشود، خواننده متوجه نخواهد شد که در این کتاب چه نوآوری صورت گرفته است. بنابراین نویسنده به ما معرفی نمی‌کند که نوآوری او در این کتاب چیست، چون نمی‌گوید که پیشینه آن چیست؛ این پیشینه نه در کل کتاب و نه در هر جریانی که بحث شده است، توضیح داده نمی‌شود.
وی افزود: کتاب همچنان‌که پیشینه ندارد مؤخره هم ندارد؛ ما در پایان هر یک از جریان‌ها انتظار داریم که یک جمع‌بندی انجام شود که در آن جمع‌بندی چکیده فرآیند آمده ضرورتاً گفته نمی‌شود و حتی چشم‌انداز بحث گفته نمی‌شود، اما مخاطب باید بداند که به طور مثال چشم‌انداز جریان اصلاح چه خواهد شد؟ سلفیت با همه تکثر مطرح شده در کتاب چگونه خود را جمع می‌کند؟ جریان سلفی با تحولاتی که دارد در جهان اتفاق می‌افتد، چه نسبتی می‌خواهد برقرار کند؟ آینده جهان اسلام در نسبت با این جریان چه می‌شود؟
حجت‌الاسلام والمسلمین رهدار خاطرنشان کرد: وقتی نویسنده در موضوعی ورود پیدا می‌کند، در پایان باید محذورات و مقدورات خود را در تألیف شرح دهد؛ چراکه این توضیحات برای مخاطب جهت‌بخش است و متوجه می‌شود که کارهای دیگری در این زمینه صورت گرفته و کارهای باقیمانده در این جریان وجود دارد که می‌تواند به آنها ورود کند.
وی منبع‌شناسی جریان را یکی از کارهای لازم در تألیف کتاب «اطلس اندیشه معاصر عرب» عنوان و ابراز کرد: منبع‌شناسی به این معناست که نویسنده در کتاب توضیح می‌داد که به طور مثال برای کتاب به پنجاه تا صد کتاب مراجعه کرده است، در حالی که این موضوع پانصد کتاب دارد. این موضوع در کتاب نیست و مهم‌تر از آن اینکه کل کتاب فاقد جمع‌بندی است.
عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم علیه‌السلام با بیان اینکه کتاب طبقه‌بندی ندارد، اظهار داشت: در اطلس سوم وارد بخش مؤلفان می‌شویم که نویسنده آنجا توضیح می‌دهد نمی‌دانسته مؤلفان را باید چگونه دسته‌بندی کند، از این‌رو براساس تاریخ تولد دسته‌بندی کرده است؛ در حالی که عنوان کتاب جریان‌شناسی است و حداقل انتظار این است که اطلس سوم مؤلفان را جریان‌شناسانه طبقه‌بندی می‌کرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین رهدار با بیان اینکه در بخش افراد توضیحات کمی ارائه شده است که بود و نبود آن هیچ مشکلی را حل نمی‌کند، تصریح کرد: یک منطقی در بخش نویسندگان باید حاکم می‌شد که افزون بر مشخصات او، درباره میراث فکری، شاگردان، امتداد او در لایه اندیشه و نیز درباره نوآوری فرد مطالبی ارائه می‌شد.
وی با اشاره به بی‌ربط بودن اطلس‌ها به همدیگر، بر لزوم تبدیل هر اطلس به یک کتاب مستقل تأکید کرد و با بیان اینکه اگر هر یک از اطلس‌ها به یک کتاب مستقل تبدیل می‌شد، ارزیابی آنها دقیق‌تر صورت می‌گرفت، هر یک دارای مقدمه و مؤخره بود و مؤلف حضور بیشتر و پررنگ‌تری داشت، پیشنهاد کرد که طبقه‌بندی مناسبی در این اثر صورت گیرد.
در بخش دیگری از این مراسم حجت‌الاسلام حجت‌الاسلام محسن دریابیگی آشنایی خود با جهان عرب را مرتبط با رساله دکتری «نقد و بررسی تاثیرپذیری اندیشه شیعی از تفکر گنوس از نگاه محمد عابد الجابری» عنوان کرد و با بیان اینکه جریان‌شناسی با وجود فضای اینترنت بسیار سخت شده است، گفت: برای جریان‌شناسی و انجام کارهایی مانند آن لازم است یک کتاب خوب پیدا و ترجمه شود.
وی با بیان اینکه مناسب بود مؤلف یک کتاب خوب متناسب با نگرش جریان‌شناسی و نزدیک به منهج و رویای خود را ترجمه کرده و بر آن تعلیقه می‌زد، تصریح کرد: همانطور که جهان عرب نمی‌تواند درباره ایران نظر دهد، ما هم نمی‌توانیم بدانیم که آنجا چه خبر است؛ آن هم با توجه به حجم جغرافیای جهان عرب که متأسفانه در کتاب بسیاری از این مفاهیم کلیدی تعریف نشده است که جهان عرب کجاست؟ متفکر عرب کیست؟ آیا متفکر کاملاَ سکولار متفکر عرب محسوب می‌شود؟
نویسنده و پژوهشگر حوزوی با اشاره به ابهاماتی که در کتاب «اطلس اندیشه معاصر عرب» وجود دارد، انجام یک کار ترجمه‌ای را مناسب ارزیابی کرد و افزود: در این اثر جریان‌شناسی نشده است و مشخص نیست که نویسنده با چه گرایشی در این زمینه وارد شده است؛ چون نگرش مؤلف به جهان عرب مشخص نشده است، خواننده متوجه نمی‌شود که چرا تعداد صفحات کتاب با هم نمی‌خواند.
حجت‌الاسلام والمسلمین دریابیگی با بیان اینکه عدم حضور مؤلف به این شکل، این میزان زحمت را تبدیل به یک کار طاقت‌فرسا کرده است، گفت: چون در کتاب وزن اندیشه‌های متفکران جهان عرب مشخص نیست، کتاب وزن ندارد و چون نویسنده نشان نمی‌دهد کدام جریان در جهان عرب برجسته‌تر است؛ از این‌رو از اثر نمی‌توان سیاست‌گذاری راهبردی را درآورد.
وی با بیان اینکه کتاب «اطلس اندیشه معاصر عرب» دارای سوگیری و سوگیری آن فاقد مبنای صحیح است، یکی از محاسن این اثر را توجه به حوزه عربی عنوان کرد و گفت: معنای هویت عربی در اثر مشخص نشده و مؤلف در این زمینه به بیان جریان‌شناسی عربی نپرداخته است.
استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به کم‌رنگ بودن نقش شیعیان در این اثر اظهار داشت: در اثر مشخص نشده که دغدغه‌های شیعیان در این جهان جدید چیست و وزن جریان‌های شیعی در جهان عرب تا چه اندازه است.
وی بر لزوم معرفی چند فعال تربیتی در جهان عرب در بخشی از کتاب تأکید کرد و یادآور شد: اگر مؤلف در مقدمه اشاره می‌کرد که این کتاب حاصل چه رویکردی است و مراد خود را از اطلس مطرح می‌کرد، بسیاری از سئوالات پیرامون کتاب از بین می‌رفت.
حجت‌الاسلام والمسلمین دریابیگی در پایان نقد خود بر کتاب «اطلس اندیشه معاصر عرب» ابراز امیدواری کرد که مؤلف این راه را ادامه دهد و جریان‌شناسی را به گونه‌ای ترسیم کند که از آن راهبرد به دست آید.
اسماعیل سلطانی مدیرعامل شرکت چاپ و نشر بین الملل نیز که به عنوان مهمان در این مراسم حضور داشت با بیان اینکه محتوا زمان دارد و بسیاری از محتواها به سبب دچار شدن به یک ایده‌آل‌گرایی منتشر نمی‌شوند، گفت: معتقدم وقتی تهیه محتوای یک کتاب به بالای 90 درصد رسید باید چاپ شود، هرچند دارای غلط باشد.
وی با بیان اینکه در حوزه اطلس و نگاه اطلسی با مدلی مواجه هستیم که مسیر را برای ما روشن می‌کند، تصریح کرد: در اطلس نباید نگاه تخصصی داشت بلکه باید نگاه تکثری داشت که پژوهشگر بداند برای تحقیق خود باید از کجا به موضوع وارد شود و محتوای مناسب ارائه دهد.
کتاب «اطلس اندیشه معاصر عرب؛ جریان‌شناسی فکری و مطالعاتی جهان معاصر عرب» تألیف حجت‌الاسلام حسن علی‌پور وحید است که با همکاری پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم علیه‌السلام، به تازگی از سوی شرکت چاپ و نشر بین‌الملل در 1020 صفحه و با شمارگان 1000 نسخه منتشر و روانه بازار نشر شده است.